Iqtisod moliya
-§. Raqobat cheklanishidan yo’qotishlar
Download 1.81 Mb. Pdf ko'rish
|
Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot (1)
|
5-§. Raqobat cheklanishidan yo’qotishlar
Mukkammal raqobatga asoslangan bozor modeli jamiyatning resurslardan ratsional foydalanishini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy sarflarni minimallashtirishni ifodalaydi. Nomukammal raqobat esa erkin raqobatda erishilgan muvozanatdan chetga chiqishni bildiradi. Raqobat cheklanishi, xo’jalik hayotini monopollashuvi jamiyatda ma’lum miqdorda yo’qotishlarga olib keladi. Ma’lumki, monopoliya eng avval narxlar ustidan nazorat o’rnatishi bilan ajralib turadi. Narx ustidan hukmronlik (u doimo nisbatan bo’ladi) ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishi, bozorni standartlashgan tovarlar bilan to’ldirish, ularning narxi ko’pchilik sotib olishi mumkin bo’lgan darajada bo’lishi bilan birga yuz bersa jamiyat yutadi. Narx ustidan hukmronlikni insonni tabiat ustidan hukmronlik o’rnatishga urinishiga qiyos qilish mumkin. Masalan, er unumsiz bo’lsa, unga o’g’it solish va meliorativ ishlarni bajarish orqali o’zimiz uchun tabiatdan ko’proq in’om olishimiz mumkin. Lekin ta’sirimiz ma’lum chegaradan o’tib ketsa, atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatamiz, muvozanatni buzamiz. Bu esa yaxshilik bilan tugamaydi. Monopolizatsiya ham xuddi shunday. Ma’lum chegaradan o’tgach, u jamiyat uchun salbiy oqibatlar olib keladi. Ayniqsa, monopoliyalarni kelishib, sun’iy taqchillik hosil etishi eng xavfli sanaladi. Bunda ataylab korxona to’la quvvat bilan ishlatilmaydi. Chunki, foyda olishni ko’paytirishga xarajatlarni pasaytirishdan ko’ra narxni ko’tarishdan yoki, aksincha, raqobat kurashini cheklab, narx-ni arzonlashuviga yo’l qo’ymaslik bilan erishish osonroq. Shuning uchun talabni taklifga nisbatan ustun bo’lishini sun’iy ravishda saqlab turiladi. Buning natijasida mahsulot ishlab chiqarish sur’ati pasayadi. Xarajatlarni pasaytirishga intilish susayadi. Raqobatni cheklash tufayli jamiyat uchun bo’ladigan yo’qotishlarni g’arb iqtisodchilari chizma yordamida quyidagicha ifodalaydilar. Biror firmaning mahsulot ishlab chiqarish uchun me’yoriy xarajatlari MS egri chizig’ida, me’yoriy daromadlari esa MR egri chizig’ida ifodalanadi. U holda me’yoriy daromad bilan me’yoriy xarajatlarning kesishgan nuqtasi E bo’lib, bunda narx o’rtacha xarajatlarga teng R=MS=AS bo’ladi (XI bob). Shu mahsulotga talab esa D chizig’ida ifodalanadi. Bunda narx E1 nuqtasi bo’yicha o’rnatiladi. Bu nuqta MS — me’yoriy xarajatlar bilan talab egri chizig’ining kesishgan nuqtasi. Bunda narx R1 darajasida bo’ladi, taklif Q1 bo’ladi. Narxning bunday belgilanishi mukammal raqobat kurashi sharoitiga to’g’ri keladi. Narx me’yoriy xarajatlarga teng bo’ladi. U holda iste’mol to’kinligi R1 E1R0 uchburchak maydoniga teng bo’ladi. Endi raqobat kurashini cheklash natijasida taklif kamaytirilib Q2 ga ko’chdi, deylik. Sababi shu hajmda D - talab me’ëriy daromad AS - o’rtacha xarajatlar MS – me’ëriy xarajatlar mahsulot ishlab chiqarganimizda me’yoriy xarajatlar me’yoriy daromadga teng bo’ladi. Maksimal darajada foyda olinadi (VIII bob, 6- §). U holda narx E2 nuqtasi darajasida (talab bilan taklif kelishgan nuqta) belgilanadi, ya’ni R2 ga teng bo’ladi. E2 nuqtasi E nuqtasi bilan bir vertikalda joylashgan Q2 olinadigan monopol foyda miqdori shtrixlangan to’rtburchak R1SE2R2ga teng bo’ladi. Lekin asosiysi grafikda jamiyat uchun sof zarar (sof yo’qotishlar) ko’rinib turibdi. Bu EE1E2 uchburchak maydoni. Shunday qilib, monopoliya go’yo «iste’mol to’kinligi»ni ikkiga bo’ladi. Uning bir qismi ishlab chiqaruvchiga, ya’ni monopoliyaga monopol foydasi (shtrixlangan maydon) shaklida tegadi. Ikkinchi, iste’molchiga tegishli qismi SE1E2 ishlab chiqaruvchiga tegishli ESE1 hech kimga tegmaydi. U jamiyat uchun umuman yo’qotiladi. P. Samuelson hisoblariga ko’ra ana shu monopolistik asosida resurslarni taqsimlanishi tufayli jamiyat tomonidan ko’rilgan zarar AQShda yalpi milliy mahsulotning 0,5—2% iga teng ekan. Shuning uchun ham davlat monopoliyaga qarshi, raqobat uchun zarur muhit yaratish uchun chora-tadbirlar belgilaydi. |
