Iqtisod moliya

4-§. Raqobat usullari 
 
Iqtisodiy faoliyat yurituvchi sub’ektlar o’zaro raqobatga kirishar ekan raqobatda yutib 
chiqish uchun turli-tuman uslublardan foydalanishadi, «tesha tegmagan» yangi yo’llarni o’ylab 
topishadi. Ularning xilma-xilligidan qat’i nazar umumiy tomoni bor. U narxga kelib taqaladi 
yoki bo’lmasa narx ishtirok etmaydi. 
Shunga ko’ra raqobatnnig ikki usuli bor: narx vositasida raqobatlashuv, narxdan 
foydalanmay raqobatlashuv. 
Ularni qay biridan ko’proq foydalanish iqtisodiyotda bozorda mavjud shart-sharoitdan 
kelib chiqadi. 
Raqobatning dastlabki bosqichlarida asosiy o’rinda narx vositasida raqobat turgan. Erkin 
raqobat davrida raqobat kurashining bosh usuli tovarlarni raqibnikidan ko’ra pastroq narxda 
sotish bo’lgan. 
Iqtisodiyotni monopollashuvi raqobat kurashi usullarini ham o’zgartiradi. 
Narx vositasida raqobat kurashi olib borishga nisbatan narxdan foydalanmay raqobat 
kurashi olib borish usullari kengroq qo’llanila boshlaydi. 
Raqobat kurashida tovar sifati, uni sotish shart-sharoitlari, reklama qilishning ahamiyati 
ortib boradi. Ko’p firmalar o’z mahsulotlarini raqiblarinikidan yaxshiligini ko’rsatish maqsadida 
o’zlarining tovar belgilari, firma muhrlari orqali ko’rsatishga harakat qilishadi. Savdo bilan 
shug’ullanadigan kishilarni maxsus ko’rik, testlardan o’tkazib, ularni shirinsuxan, jozibali, 
«istarasi issiq» bo’lishiga ahamiyat beriladi. 
Ko’pgina tovarlar sotilganda qo’shimcha imtiyozlar, bepul xizmatlar joriy etiladiki, ular 
ham qo’shimcha xaridorni jalb etadi. 
Masalan, AQSh da ikki aviakompaniya «Pan Ameriken» bilan «Delta» o’rtasidagi 
raqobat kurashi «Delta» kompaniyasi g’alabasi bilan yakunlandi. Sababi, bu kompaniya o’z 
xizmatidan 30 marta foydalanganlarga er sharining xohlagan joyiga bepul uchishni tashkil etdi. 
Yoki «Koka-Kola» korporatsiyasi o’z mahsulotlariga ko’proq potentsial xaridorlarni jalb 
etish uchun turli qimmatbaho yutuqlar joriy qiladi. 
Narxdan foydalanmay, raqobatlashuv usullarining o’zgarishi jarayonini kuzatib, uni 
quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: 
1. 1860 — 1930 yillar «Tovar sifatini mo’ljalga olish davri». Bu davrda iste’molchilar 
ehtiyojini hisobga olmay, sohibkor o’z nuqtai nazaridan tovar sifatini yaxshilashga harakat 
qilgan. Bu davrda talab taklifga nisbatan yuqori, raqobat nisbatan kuchsiz bo’lgan. 
2. 1930 — 1950 yillar «Sotishni mo’ljalga olish davri». Bunda xaridorga reklama va 
boshqa uslublar yordamida ta’sir qilib, yuqori darajada tovarlarni sotishga erishishni ta’minlash 
ko’zda tutilgan. Raqobat kurashi kuchaygan. Sotishning yangi uslublari: nasiyaga sotish, pochta 
orqali sotish va boshqalar yordamida potentsial xaridorlarni qondirilmagan ehtiyojlarini 
qondirishga erishilgan. 
3. 1950 — 1960 yillar «Bozorni mo’ljalga olish», ya’ni nihoyatda yuqori sifatli (yuqori 
iste’mol naflilikka ega) alohida talabga ega tovarlar guruhini ajratish hamda maksimum darajada 
ana shunday tovarlarni sotishni ta’minlash. Lekin bunday tovarlarni ajratish oldindan 
rejalashtirilgan bo’lmay, ko’pincha tasodif va sotuvchining sezgirligi tufayli amalga oshirilgan. 
4. 60- yillardan hozirga qadar «Marketingga asoslanib ish yuritish davri». U 
quyidagilarda ifodalanadi: 
— firma, korxona faoliyatini uzoq muddat (10—15 yil) ga mo’ljallab biznes reja tuzish; 
— aniq maqsadga yo’naltirilgan holda bozor, tovar va xaridorlarni o’rganish, tadqiq 
qilish; 
— sinchkovlik bilan «hisoblab chiqilgan» potentsial xaridorlarni ehtiyojlarini 
qondiradigan tovarlarni, «bozor yangiliklari» bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarish; 
— talabni shakllanishi va sotishni rag’batlantirishni kompleks metodlaridan foydalanish; 
— mavjud axborotlardan tezda xabardor bo’lish, axborot to’plash. Bozorlarni tovarlar 
bilan to’lib-toshgani keskin raqobat kurashi, FTR natijasida tovarlar assortimentini tezda 

---

yangilash, nozik ta’bli turli-tuman xaridorlarning talabi hozirgi paytda bozorning talabini 
sinchkovlik bilan o’rganishni zarur qilib qo’yadi. 
Ishlab chiqaruvchilar o’rtasida xaridorning puli uchun raqobat kurashining naqadar 
keskinligini quyidagi misolda ko’rishimiz mumkin. Ikkinchi jahon urushining 1 minuti AQSh ga 
9000 dollarga, Vetnam urushi 22000 dollarga tushgan bo’lsa, umummilliy telekanalda 1 minutlik 
reklama ko’rsatuvi 1000000 dollar turadi. Urush qimmat, lekin marketing urushi nihoyatda 
qimmat. 
Raqobatda mahsulotning sifatini oshirish, iste’molchilarga kafolatli va qo’shimcha 
xizmatlar ko’rsatish, keng reklama
1
va boshqalarning rolini ortishi ob’ektiv ravishda, avvalo fan-
texnika taraqqiyotiga bog’liq. Qolaversa, kishilarning dunyoqarashi, ruhiyatidagi o’zgarishlarga 
bog’liq. Buning natijasi o’laroq iste’molchilarning mahsulot sifatiga, ko’rsatiladigan «serviz» 
xizmatlariga talablari orta boradi. Narx bilan bog’liq bo’lmagan raqobat usullarining keng 
qo’llanishi narx vositasida raqobat umuman qo’llanilmaydi, degani emas. Narx vositasida 
raqobat kurashi mavjud, kelgusida ham bo’ladi. Faqat uni qo’llash usullari o’zgarib bormoqda. 
Aytaylik, narxni arzonlashtirishning yashirin yo’llaridan foydalanish. Narx vositasida raqobat 
keyingi paytlarda jahon bozorida qo’llanilyapti. Raqobat kurashi «halol» yoki «g’irrom» lik 
bilan amalga oshirilishi mumkin. 
Iqtisodiy sohadagi raqobatda g’olib chiqish uchun: a) mavjud qonunlarni buzmaslik; b) 
ichki ishlarga aralashmaslik; v) jismoniy kuch ishlatmaslik va boshqalar talab etiladi. Shunga 
qaramay, real hayotda «g’irrom» usullar ham qo’llanib turiladi. Unga sanoat josusligi (raqibning 
moliya rejalari, yangilik «nou xau» lari, boshqa sirlarini o’g’irlash), raqibini xom ashyo, 
transportdan mahrum qilish, terrorchilik uyushtirish, ommaviy axborot vositalarida raqibning 
obro’sini tushirish va boshqalar kiradi. 
Xar bir mamlakatda bunday usullardan foydalanganlar qonun yo’li bilan jazolanadi. 
1
Reklama lotincha so’zdan olingan bo’lib, baland ovozda baqirish, chaqirish, ma’lum 
qilish ma’nolarini bildiradi. Reklamaning dastlabki shakllari meloddan oldin shakllangan. 1841 
yilga kelib esa reklama bilan maxsus shuƒullanuvch birinchi agentlik Palmer tomonidan AQShda 
ochildi. Ћozirgi paytda reklama nihoyatda keng qo’llanilib, marketingda, tovarlarni sotishda, 
raqobat kurashida asosiy o’ringa chiqdi. 

---