Iqtisod moliya

2. Kleyton qonuni (1914). Narxlar bilan xarajatlar o’rtasida katta farq bo’lib, 
iste’molchilarni narx orqali diskriminatsiya qilish, majburiy shartnomalar tuzish, raqobatchi 
korporatsiyaning zaiflashuviga olib keladigan aktsiyalarni sotib olishni taqiqlaydi. Undan 
tashqari direktoratlarni chirmashib ketishi, bir firmani rahbari boshqa firmaga a’zo bo’lishini 
taqiqlaydi. 
3. Seller-Kefover qonuni (1950). Bu qonunda Kleyton qonuniga o’zgartirishlar kiritildi. 
Bunda raqobatchi korporatsiyaning zaiflashuviga olib keluvchi aktsiyalargina emas, ishlab 
chiqarish fondlari (asbob-uskuna, boshqa moddiy narsalar)ni sotib olish ham taqiqlandi. 
Antitrest qonunchiligini nazorat qilish uchun 1914 yilda Federal savdo komissiyasi 
haqida qonun qabul qilinib, maxsus komissiya tuzilib, uning zimmasiga g’irrom, nopok 
raqobatchilarni aniqlash va ularni tanobini tortib qo’yish yuklatildi. 
Keyinchalik (1938 yil), Ukler-Li qonuniga muvofiq iste’molchilarni aldaydigan, 
chalg’itadigan reklama, noto’g’ri axborotlarni ham nazorat qilish topshirildi. 
Antimonopol qonunni hayotga tadbiq etishda davlat idoralarining oldida turgan eng 
murakkab vazifa monopoliya o’rnatilishi faktini isbot qilish. Masalan, qanday narxlarni yuqori 
yoki atayin pasaytirilgan deb aytish mumkin? Ishlab chiqarishni qancha ulushi monopoliyani 
bildiradi. Mahsulotni ishlab chiqarishni chegaralashning qanday darajasi sun’iy ravishda 
taqchillik yaratish deb qaraladi. 
Bular hammasi har qanday holatlarda ham bir xilda javob beradigan oddiy savollar emas. 
Agar yirik korporatsiya tovar (xizmat) narxini pasaytirishga, xarajatlarni pasaytirish, yuqori 
darajadagi texnologiyani qo’llash, xo’jalik yuritish samaradorligini ko’tarishi evaziga erishgan 
bo’lsa-chi? 
Shuni esda tutish kerakki, davlat siyosatiga iste’molchilar emas, ishlab chiqaruvchilar 
ko’proq samarali bosim ko’rsatishadi. 
Davlat xizmatchilari antimonopol qonunni amalga oshirar ekanlar, ikki printsip: 
a) qonunga qattiq rioya qilish; 
b) oqilona ish yuritish printsipiga asoslanadi. 

---

Monopollashtirish faktini aniqlash maqsadida matematik uslublardan foydalanib, E. 
Chemberlin, J. Robinson, V. Pareto va boshqa iqtisodchilarning nazariy kontseptsiyalaridan 
kelib chiqib, monopolistik cheklashlarni oldi olinadi. Masalan, Adliya vazirligi tomonidan 
belgilangan qarorlarni ijro etuvchi idoralar faqat jazolash emas, profilaktika ishlarini ham olib 
boradi. Antitrest qonuni kompaniyalarni qo’shilishi, bir-birini yutishi, kattalari kichiklarini 
domiga tortishi bo’yicha tuziladigan bitimlarni qaysi birlarini monopoliyaga kiritishni 
ko’rsatuvchi qo’llanma nashr qilinadi. Monopoliya mezonlari bo’yicha mahsulotning 33% i bir 
korxona uchun, 50% i ikkita korxona, 66,6% i beshtagacha korxona tashkil qilish uchun 
mo’ljallangan. Antitrest qonunlari yirik korporatsiyalarga qarshi qaratilgan emas, chunki uning 
kattaligi hali monopoliya degani emas. Antimonopol tartibga solish samarali raqobatni 
amaliyotda qo’llab-quvvatlashni ko’zda tutadi. 
Tartibga solish 4 yo’nalishda olib boriladi: 
1.Bozorni monopollashtirish cheklanadi. Bunda monopollashtirish ishlab chiqarishni 
yiriklashtirish emas, savdoni jiddiy cheklash nuqtai nazaridan qaraladi. Bozorda 60 va undan 
ortiq ulushga ega bo’lsa, monopollashgan deb hisoblanadi. Shtatlar o’rtasida chet el bilan 
qilinadigan savdoni cheklash noqonuniy hisoblanadi. 
2.Raqobatchi kompaniyalarning qo’shilishi, birlashuvi taqiqlanadi. Kleyton qonunida 
shunday birlashuv monopollashtirishni kuchaytirish deb qaraladi. Shu asosda bir qancha 
monopolistik birlashmalar bekor qilingan. Lekin Kleyton qonuni bilan iqtisoddagi markazlashuv 
jarayoni to’xtatilgani yo’q. AQSh da har yili 2 minggacha firmalar birlashuvi yuz beradi. 
Ularning kam qismini davlat nazorat qiladi. 
3.Monopol narxlarni belgilash taqiqlanadi. Buni 1914 yilda tashkil etilgan Federal savdo 
komissiyasi nazorat qiladi. 
4.Raqobatni tsivilizatsiyalashgan holda olib borilishini qo’llab-quvvatlash. Bunday 
huquqiy tadbirlarni qo’llash zarurligi g’irrom raqobat usullaridan foydalanishni kuchaytirishdan 
kelib chiqdi. Bunga raqiblarning mahsulotlariga o’xshatib qalbaki mahsulotlar tayyorlash, obro’li 
tovar va firma belgilarining nusxasini tayyorlab iste’molchilarni aldash, raqiblarni sirlarini 
xoinlik bilan qo’lga kiritish va boshqa shunga o’xshashlar kiradi. 
Ayrim raqiblar esa jinoiy ishlardan ham qaytmaydilar. Bunga o’t qo’yish, terrorchilik 
qilish, raqibni jismonan yo’q qilish va boshqalarni ko’rsatish mumkin. 
AQSh antimonopol qonunida raqibni engish uchun raqobatda g’irromlik qilish, aldash 
yo’llari bilan ish olib borish qonunga xilof ekanligi ko’rsatilgan. Bunda raqibni engish uchun 
narxlarni pasaytirish (demping narxlarni qo’llash), oziq-ovqat tovarlariga, dori, xushro’ylik, 
tibbiyot uskunalariga qalbaki reklamani noqonuniy deb ko’rsatilgan. 
o’arbda antimonopol qonunchilik ikki maqsadni ko’zlaydi. 
Birinchidan, bozorni monopollashuvini cheklash, ikkinchidan, raqobatni himoya qilib, madaniy 
— tsivilizatsiyalashgan qonun-qoidalar asosida ish olib borishni yo’lga qo’yish. Bu XX asrda, 
ayniqsa uning ikkinchi yarmida bozor tubdan o’zgargan sharoitda, undagi asosiy raqiblar mayda 
tovar ishlab chiqaruvchilar emas, balki yirik monopoliyalar bozorni egallagan sharoitda, ayniqsa 
zarur bo’lib qoldi. 
Bozordagi vaziyat tez o’zgarib turadi. Uni hisobga olish qiyin, shu boisdan antimonopol 
qonunlar o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Raqobatni cheklash borasida aniq ahvol 
shundayki, bu qonunlarni keng talqin qilishga to’g’ri keladi. Bu, ayniqsa, antitrest, antikartel 
qonunlariga taalluqlidir. Bu erda qonun va davlat qarorlarining talabi ularni taqiqlab qo’yishdan 
boshlab, to ma’lum muddatga (bir yilgacha) ularga ruxsat berishgacha bo’lgan talabni o’z ichiga 
oladi. Antimonopol qonunlarning roli ularning o’zlarida emas, balki ularni amalga oshirishga 
qodir bo’lgan maxsus ma’muriyatning ishchanligidadir, chunki u korxonalar tarkibi va 
aktsiyalarni taqsimlash masalalariga aralashadi va ba’zi hollarda bajarilishi majburiy bo’lmagan 
tavsiyalar beradi. 
Evropa Ittifoqi to’plagan tajriba ham katta ahamiyatga ega. 1957 yil Evropa Iqtisodiy 
Uyushmasi tashkil topdi. Rim shartnomasida uyushmaning barcha hududida to’g’ridan-to’g’ri 
yoki egri (boshqacha) yo’llar bilan monopol narxlar o’rnatish, ishlab chiqarish, sotish, 

---

texnologik rivojlanishni cheklash, sheriklarni kamsitish yoki qo’shimcha shartlar qo’yish 
noqonuniyligi belgilangan. 
Erkin raqobat qonunlari nazoratini Evropa uyushmasi komissiyasi olib boradi. Bu ijro 
etuvchi idora jarima solish, bitimni qonuniy bekor qilish huquqiga ega. Xar yili komissiya 25—
30 hodisani aniqlaydi. 
Evropa hamkorligi hujjatlarida kichik va o’rta korxonalarni — sog’lom 
raqobatlashuvchilar, yangilikka intiluvchilar sifatida ularga g’amxo’rlik qilish ta’kidlangan. 
Yaponiyada ikkinchi jahon urushidan keyin antimonopol qonunlarni amal qilishini 
nazorat qiluvchi adolatli bitimlar qo’mitasi tuzilgan bo’lib, u keng vakolatga va mustaqillikka 
ega. Bu qo’-mita tomonidan qayd qilingan va sud tomonidan tasdiqlangan qonunbuzarchilik 
qattiq jazolanadi, bundan qonunbuzar korporatsiyalar katta ziyon ko’rishi mumkin. 
Davlatning antimonopol siyosati har bir mamlakatda o’ziga xos xususiyatga ega, lekin 
umumiy tarzda milliy iqtisodiyotda raqobat kurashi allaqachon shakllanib bo’lgan