Iqtisodiy bilim asoslari

Davlatning budjet-soliq (fiskal) siyosati
— davlat budjetining 
daromad va xarajat qismlarini o‘zgartirish yordamida iqtisodiyotni 
tartibga solish.
http:eduportal.uz

---

70
ikki pog‘onali bank tizimini hosil qiladi. Markaziy bank davlatga tegishli 
bo‘lib, u orqali davlat mamlakatda muomaladagi pul massasini tartibga 
solib turadi. Markaziy bankning vazifalaridan biri ishlab chiqarilayotgan 
tovar va xizmatlar qiymatiga mos miqdordagi pulni muomalaga chiqarish-
dan iboratdir. Muomalaga pul chiqarish pul emissiyasi deb ataladi. Qog‘oz 
pul va tanga ko‘rinishdagi naqd pullarni faqat markaziy bank chiqaradi 
va tarqatadi.
Tijorat banklari esa bu pulni o‘z mijozlari — firma va aholiga 
yuqoriroq foiz stavkasida qarzga beradi. Shu tariqa, ikki pog‘onali 
kredit tizimi vujudga keladi. Bu holatda, agar davlat muomaladagi pul 
miqdorini kamaytirib, inflatsiyaning oldini olmoqchi bo‘lsa, markaziy 
bankning tijorat banklariga beradigan qarzlarining foiz stavkasi oshiriladi. 
O‘z-o‘zidan tijorat banklari ham mijozlariga beradigan qarzlari foiz 
stavkasini oshiradi. Natijada, tijorat banklari mijozlari, firma va aholi 
yuqori foiz stavkali qarzlarni olmay qo‘ya boshlaydi. Muomaladagi 
pul miqdori kamaya boshlaydi. Mablag‘ yo‘qligi tufayli tadbirkorlar 
faoliyati ham susaya boshlaydi. Aksincha, agar davlat muomaladagi 
pul miqdorini oshirib, tadbirkorlarni mablag‘ bilan ta’minlab, ularning 
faolligini oshirmoqchi bo‘lsa, markaziy bank qarzlarining foiz stavkasi 
kamaytiriladi.
Markaziy bank muomaladagi pul miqdorini tijorat banklarining zaxira 
normalarini belgilash orqali ham nazorat qilib borish imkoniyatiga ega. 
Tijorat banklarining mablag‘lari ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchisi 
bank ixtiyorida bo‘lgan mablag‘lar bo‘lsa, ikkinchisi banklarning zaxira 
mablag‘laridir. Tijorat banklarining zaxira mablag‘lari muomaladagi pul 
massasini nazorat qilish va pul muomalasini tartibga solish maqsadida 
markaziy bankda jamg‘arib qo‘yiladigan mablag‘laridan iborat bo‘ladi.
Tijorat banklari barcha mablag‘larining qancha qismini (qancha 
foizini) zaxiraga olib qo‘yishlari ham markaziy bank tomonidan 
belgilanadi va bu ko‘rsatkich banklarning zaxira normasi deb yuritiladi. 
Markaziy bank tijorat banklarining zaxira normalarini oshirish yoki 
kamaytirish orqali ham muomaladagi pul miqdorini kamaytirib yoki