“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet
Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy talimotlar tarixi-1
|
17
Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar. Rimning yirik sig’siy arbobi va g’zuvchisi Portsiy Katon Starshiy (m.o. 234- 149 y.) o’zining «Dehqonchilik» asarida qishloq xo’jaligini halq xo’jaligidagi asosiy tarmoq deb hisoblaydi. Katon dehqonchilikni tashkil qilishning eng qulay usulini qo’llashga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishni tashkil qilishga katta e’tibor berdi. U faqat ortiqcha mahsulotni sotish, xo’jalikda ishlab chiqarish mumkin bo’lmagan narsalarni esa sotib olish zarurligi to’g’risida fikr yuritdi. Eng foydali mahsulot deb olif g’g’ini hisoblagan. Katon savdogarlar va sudxo’rlar faoliyatiga salbiy munosabatda bo’lgan. Katon tovar qiymatidan ortiqchasini foyda deb bilgan va qiymatni to’la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritgan. Masalan, uningcha, barcha «qiymat o’zagini» material sarflari, usta va g’rdamchilarga to’lanadigan haq tashkil etadi. Atoqli Rim g’zo’vchisi va olim Mark Terentsiy Varron (m.o. 116-27 y.) xalq xo’jaligida dehqonchilik va chorvachilikni asosiy tarmoq hisobladi. U «Qishloq xo’jaligi to’g’risida» degan asarida o’zining iqtisodiy qarashlarini bag’n etdi. U chorvachilikga katta e’tibor berib, bozor sharoitida uni eng foydali tarmoq deb bildi. Bunday xulosa qilishning asosiy sababi shundaki, o’sha davrda Italiyada don arzon bo’lgan, chunki u chet o’lkalarda ancha ko’p miqdorda olib kelinar edi, chorvachilik daromadi esa yuqori bo’lgan. Shu bilan birga Varron, har bir xo’jalikning o’zini-o’zi ta’minlashi tarafdori bo’lgan, bozor uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni rivojlantirishga esa uncha e’tibor bermagan. Bundan iqtisodiy taraqqig’tda bozorning rolini Varron yaxshi tushunmaganini ko’rish mumkin. Rim g’zuvchisi Yuniy Moderat Kolumella ( 1 asr m.o.) «Qishloq xo’jaligi to’g’risida» degan kitobida inqiroz va kolonatning (yirik er egalari bilan bevosita ishlab chiqaruvchilar -kolonlar o’rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlari shakli) rivojlanishi davridagi Rim qishloq xo’jaligiga tavsif beradi. Uning fikricha, qullar erni yaxshi ishlatmaydilar, erdan yuqori hosil olish uchun qayg’urmaydilar. Varron urug’ni sepishdan boshlab to hosilni yig’ib olishgacha bo’lgan davrda qullar isrofgarchilik qilishini, yaxshi ishlamasligini, o’g’rilik qilishini va pirovard natijada donni qabul qilishda uning miqdorini hisob daftarida noto’g’ri ko’rsatishini aytib berdi. U qullar mehnatidan ko’ra erkin mayda ishlab chiqaruvchilar mehnatining afzalligini isbotlab berdi. Qullarning imkon boricha erni ishlamaslikka intilishini ko’rgan Kolemella, bunday erlarni erkin kolonlarga bo’lib berish, mayda tovar ishlab chiqarishga o’tish zarurligi to’g’risida fikr yuritadi. Bunday fikrning yuritilishi, Kolumellaning ishlab chiqarishni rivojlantirish savollarini nisbatan to’g’ri tushinganligidan dalolat beradi. Respublika davridagi Qadimgi Rimning jiddiy iqtisodiy muammolaridan biri erga bo’lgan mulkchilikning oqsuyak patritsiylar qo’lida to’planuvi va italiyalik ko’pchilik dehqonlarning erdan mahrum bo’lishi hisoblanadi. Xonavayron bo’lgan mayda dehqonlarni aka-uka Tiberiy (m.o. 162-133 y.) va Gay (m.o. 153-121 y.) Grakxlar himoya qilib chiqishdi. Paritsiylarning er mulkini cheklash va agrar masalalarini echish maqsadida Tiberiy Grakx m.o. 133 y. qonun qabul qilishni taklif 18 qilib chiqdi. Bu qonunga muvofiq rimlik fuqarolarga dalatning xaydaladigan eridan 500 yuger (125 gektar)gacha ijaraga olish ruxsat etilgan. Bundan tashqari bir oila 1000 yugerdan oshiq erga egalik qilishi man etilgan. Barcha ortiqcha erlar davlat ixtig’rida bo’lgan va erga muxtojlarga avlodlariga qoldirish va uncha ko’p bo’lmagan soliq to’lash sharti bilan 30 yugerdan bo’lib berilgan. Tiberiy Grakxning agrar loyihasi qisman amalga oshirildi va natijada o’n minglab dehqonlar er olishga muvaffaq bo’ldilar. Tiberiy Grakx ataylab o’ldirilgandan keyin, uning ishini ukasi Gay Grakx davom ettirdi. Dehqonlarga er berish qaytadan boshlandi hamda shaharlik kambag’allarga davlat xazinasidan past bahoda don sotish to’g’risida qonun qabul qilindi. Grakxlarning islohoti mayda dehqon er egaligi mavqeini quchaytirish va aholi kambag’allashuvining oldini olishga qaratilgan edi. Islohot ancha muvaffaqiyatli bo’ldi va hatto Gay Grakx o’limidan keyin ham konservatorlar muxtojlarni er bilan ta’minlash to’g’risidagi qonunni bekor qila olmadilar. Mark Tulliy Tsitseron (m.o.106-43 y.) taniqli davlat arbobi va mashhur notiq. U yashagan davrda davlat ancha markazlashgan bo’lib, savdo-sotiq rivojlandi, so’dxo’rlik boylik manbaiga aylandi. Qadimgi Gretsiya iqtisodiy fikrlaridan farqli ravishda, Tsitseron yirik savdoni qo’lladi, mayda savdoni esa mensimadi. Tsitseronning sudxo’rlikka bo’lgan munosabati ziddyatli bo’lgan. Bir joyda sudxo’rlikni maqullasa, ikkinchi bir joyda uni qoralaydi. Tsitseronning savdo va sudxo’rlikka bo’lgan ko’z qarashlarida Qadimgi Rim iqtisodig’tidagi natural va tovar xo’jaligi o’rtasidagi ziddiyat o’z aksini topgan. Tsitseron xususiy mulkchilik, yirik er egaligi va mustamlakalarda ekspluatatsiyani kuchaytirish tarafdori bo’lgan. Ancha samarali ish turi deb dehqonchilikni hisoblagan. U bozorni tovar bilan ta’minlashda muhim rol o’ynagan. Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|