“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

 
Talab va taklif. 
 
A. Marshall talab va taklif qonunini va shunga muvofiq bahoni tahlil qilishga 
alohida e’tiborni qaratdi. U tahlilni talabdan boshladi: «Sotilishi ko’zda tutilgan tovar 
miqdori qancha ko’p bo’lsa, unga qo’yiladigan baho shuncha past bo’lishi kerak, 
negaki u o’z xaridorlarini topa olsin... Baho pasayganda talab qilinadigan tovarlar 
miqdori ko’payadi, baho oshganda esa - kamayadi. Bunda bahoning pasayishi bilan 
talabning oshishi o’rtasida qat’iy o’rnatilgan bir xil nisbat bo’lmaydi». 
O’z mohiyatiga ko’ra A.Marshall me’yorli foydaliliklar tengligi qonuniga 
asoslangan holda, foydalilik funktsiyasidan talab egri chizig’ini keltirib chiqargan 
birinchi iqtisodchi hisoblanadi. U quyidagi ko’rinishda aks ettiriladi: 
MU
x
/P
x
=MU
y
/P
y
=…MU
e
Bunda MU
x
– x tovarning me’yorli foydaliligi, R
x
– usha tovarning bahosi, MU
e
– 
pulning me’yorli foydaliligi. Bu qonunni uch xil ekvivalentli shaklda ifodalash 
mumkin. Iste’molchi o’z ehtiyojini qondirishni maksimallashtiradi, agar u 1) xarid 
qilingan barcha tovarlarning me’yorli foydaliliklarini tenglashtirsa; 2) iste’mol 
qilinadigan har bir juft tovarning me’yorli foydaliliklari nisbatini va baholar nisbatini 
tenglashtirsa; 3) muayyan bozor narxida sotib olingan har bir tovar pul qiymatining 
me’yoriy foydaliligini tenglashtirsa.
Iste’molchi muvozanatga erishdi, R
x
bahosi esa pasayapti, deb faraz qilaylik. 
Unda MU
x
>P
x
MU
e
,
va muvozanatni qaytadan tiklash uchun x tovarni ko’proq sotib 
olish kerak bo’ladi, MU
x
miqdorini kamaytirish maqsadida. Haqiqatan ham, 
tovarning bahosi pasaysa iste’molchi uni sotib olishni ko’paytiradi, negaki bunday 
tovarning bahosi pasayganda iste’molchi bir so’mga har qanday boshqa tovarga 
qaraganda ushbu x tovardan ko’proq foydalilik oladi. Me’yorli foydalilikning 
pasayishi x tovarning xaridi ko’paygan sari MU
x 
pasayishini kafolatlaydi. Demak, 
iste’molchi o’zining daromadlari va narx darajasiga qarab ehtiyojini doimo maksimal 
qondirishga intilgan sharoitda talab egri chizig’ining teskari nishobligi vujudga 
keladi. 
Bu dalil isbotlar shu narsani ko’zda tutadiki, x tovarning narxi pasayishi 
natijasida individning daromadi ko’paymaydi, buning natijasida MU
x
ning miqdori 
moslashish jarayoni davomida doimiyligi saqlanib qoladi. Lekin individ o’zining 
barcha xarajatlarining me’yorli foydaliligini yana tenglashtirishi bilanoq, uning real 
daromadi oshadi. Bu saqlanayotgan pul mablag’larining me’yorli foydaliligini 
pasaytiradi va shu bilan barcha tovarlarning, jumladan x tovarning ham xaridini 
ko’paytirishga olib keladi. Bunday sharoitda daromad samarasi ijobiy hisoblanadi va 
125 

---

biz x ga teskari nishabli va talabning daromadga bog’liq bo’lgan ijobiy nishabli talab 
egri chizig’iga ega bo’lamiz.
Bundan tashqari, bu erda foydalilik funktsiyalarining additivligi
1
 taqozo 
etiladi: individ sotib olayotgan har bir tovarning foydaliligi boshqa tovarlarning 
foydaliligiga bog’liq bo’lmaydi. Haqiqatda esa ularning o’rtasida bog’liqlik amal 
qilishi mumkin bo’lib, bunday bog’liqlik natijasida u - miqdori ko’payganda MU
x
kamayadi yoki ko’payadi. Bu tahlilni yana ham murakkablashtiradi. 
Agar yuqorida aytilganlarni grafik ko’rinishida ifodalasak, unda koordinatlarda 
(baho, tovar miqdori) Marshall «kresti» kelib chiqadi: pastga yo’naltirilgan D talab 
egri chizig’i bilan yuqoriga yo’naltirilgan S taklif egri chizig’ining kesishishi. D egri 
chizig’i iste’molchi uchun mazkur tovarning me’yorli foydaliligining pasayish 
qonunini ifodalasa, S egri chizig’i me’yorli xarajatlarning oshib borishini ifodalaydi. 
Ularning kesishgan nuqtasi muvozanat bahoni bildiradi va ushbu baho xaridorlar 
sotib olishni, sotuvchilar esa sotishni xohlaydigan tovar miqdorini aniqlab beradi. Bu 
ikki miqdor faqat muvozanat baho paytida bir biriga to’g’ri keladi. Qachonki taklif 
bahosi talab bahosi bilan tenglashsa muvozanat baho vujudga keladi. Rasmdagi P
1
– 
muvozanat baho. Ushbu bahoda sotuvchilar bir xil Q
,
miqdordagi tovarni sotishni 
xohlaydilar, xaridorlar esa sotib olishni;
P
1
0
Q
1
Q