Iqtisodiy ta'limotlar

18.2. Keynchilar va nokeynschilar 
J.M.Keyns g`oyalari uning izdoshlari tomonidan .davom ettirildi va uch 
oqimga ajraldi, biz oqimlarni keynschilik deb ataymiz.
Keyns ta'limoti ayniqsa AQSHda katta shuhrat qozondi. Garvard 
universiteti professorlari E.Xansen (1887-1975), S.Xarris, J.M.Klarklarning 
asarlarida bu g`oyalar rivojlantirildi va dastlab yangi keynschilik, keyinroq esa 
ortodoksal keynschilik deb ataldi. Keyns qoidalari asosan to`liq qabul qilindi, 
ammo masalan, Xansen tomonidan stagnatsiya nazariyasi bilan to`ldirildi. 
Xansenning fikricha, kapitalizm qiyinchiliklari uning ichki qarama-
qarshiliklaridan emas, balki "tashqi impulslar"ning susayganligi tufaylidir. 
Davlat xarajatlarini o`stirish uchun soliqlarni oshirish taklif etiladi, ularning 
fikricha, ish haqining 25-30 foizi emas, balki 60 foizini soliq sifatida olish, 
shuningdek "me'yordagi inflatsiya" ham taklif etiladi. 
E.Xansen, J.M.Klark va boshqalar multiplikator konsepsiyasini 
to`ldirdilar. Multiplikatorlar ta'siri keyingi qator davrlarda ham bo`ladi, ya'ni 
uni uzluksiz jarayon deb qaradilar. 
Yangi keynschilar samarali talabdan ham yuqori keskin o`sishni 
tushuntirishga harakat qiladilar. Ular multiplikator prinsipini akseleratsiya 
prinsipi bilan to`ldirdilar. Bu prinsipga ko`ra, aniq-tiniq sharoitlarda daromadlar 
o`sishi investitsiyalar o`sishiga olib kelishini ko`rsatuvchi koeffitsiyent 
(multiplikator 
tushunchasiga 
teskari). 
Multiplikator 
prinsipiga 
ko`ra 
investitsiyaning qanday ishlatilishi juda muhim ahamiyatga ega emas, u ish 
bilan bandlikni ta'minlab, daromadni oshirishi kerak. Yangi keynschilar esa 
investitsiyaning qanday ishlatilishiga katta e'tibor berib, industrlashgan 
investitsiya tushunchasini kiritdilar. Akselerator investitsiya o`sishining 
daromad o`sishiga, ya'ni investitsiyadan keyingi va undan oldingi 
daromadlarning farqlari nisbati bilan aniqlanadi.
Yangi prinsipning mohiyati shundaki, ba'zi bir asbob-uskuna, mashina 
va mexanizmlar ishlab chiqarish uchun nisbatan uzoq vaqt talab etiladi, shu 
muddatni kutish mazkur mashinalar ishlab chiqarishni kengaytirishga 

---

308 
psixologik (ruhiy) ta'sir etadi, bu esa real talabdan ortiq bo`ladi va 
investitsiyaga talab ham ortadi.
Multiplikator va akselerator g`oyalariga asoslanib iqtisodiyotning 
uzluksiz o`sish sxemasi ishlab chiqildi, uning asosida davlat kapital 
qo`yilmalari yotadi. Davlat budjeti kapitalistik iqtisodiyotda tartibga 
solinadigan bosh mexanizm hisoblanadi. 
Soliqlar iqtisodiyot o`sganda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi. 
Davlat to`lovlari esa aksincha, inqiroz davrida oshadi va o`sish davrida 
kamayadi. Shu yo`l bilan Xansenning fikricha, samarali talab hajmi 
me'yorlashadi. Bunda xususiy kapital qo`yilmalarini tartibga solish va davlat 
xarajatlarini sharoitga qarab o`zgartirish chegaralari ham belgilanadi. O`sish 
davrida davlat xarajatlarini cheklash, inqirozlar davrida uni oshirish va shu yo`l 
bilan xususiy xarajatlarni kompensatsiyalash taklif etiladi, harbiy iqtisod 
maqtaladi, uni konyunkturani me'yorlashning eng yaxshi vositasi deb qaraladi 
(AQSHda harbiy xarajatlar doim yuqori bo`lishiga e'tibor bering). 
Fransiyadagi keynschilik xususiyatlari. XX asrning 40-yillari Keyns 
g`oyalari Fransiyada ham shuhrat qozondi. Keyns g`oyalarini to`laligicha 
(G.Ardan, P.Mendes-Frans) qabul qilganlar ham bo`ldi. Ba'zilari (F.Perru) 
ssuda foizini tartibga solishni samarasiz deb hisobladilar, bundan ko`ra 
iqtisodiyotni rejalashtirish taklif etildi. Bunda davlat yo`li bilan tartibga solishni 
monopolistik kapitalning xususiy manfaatlariga moslashtirish kerak deyiladi. 
Fransuz olimlari imperativ va indikativ rejalashtirishni ajratishadi. Imperativ 
rejalar direktiv xarakterga ega 
(sotsialistik rejalashtirish). Indikativ 
rejalashtirishda reja markazi asosiy maqsadlarni belgilaydi va turli uslublar 
bilan tadbirkorlarni ma'lum xatti-harakatlarga yo`naltiradi. Ular faqat davlat 
sektoridagi korxonalar uchun zaruriy hisoblanadi (Hindiston, Malayziya va 
boshqa bir qancha kapitalistik mamlakatlarda shu usul qo`llaniladi). Uzoq 
muddatli prognozlar va rejalar tuzish keng qo`llanilmoqda (bu haqda to`laroq 
ma'lumot quyida beriladi). 
Keyns uslubi kapitalizmdagi iqtisodiy inqirozlarning oldini olishga 
qaratilgan edi, ammo II Jahon urushidan keyin AQSH va boshqa mamlakatlarda 
bu inqirozlar davom etmoqda. 1948-49, 1953-54, 1957-58, 1960-61, 1967, 
1969-71, 1974-75 va 1981-82 yillardagi hamda boshqa inqirozlar bu 
fikrimizning dalilidir. 
Bular Keyns ta'limotini tanqid qilish uchun asos bo`ldi. Masalan, 
S.Xarrisning fikricha, Keyns barcha qiyinchiliklarni hisobga ola olmagan, 
masalan, to`la bandlikka erishish haqida gap boradi-yu, qanday qilib uni doimo 
ta'minlash haqida taklif yo`q, inflatsiyaning eng katta darajasi noaniq, davlat 
qarzlarining chegarasi ham berilmagan. 
Keyinchalik yangi keynschilik o`rniga postkeynschilik vujudga keldi. 
Ingliz iqtisodchilari J.Robinson, N.Kaldor, P.Sraffa, amerikalik olimlar 

---

309 
A.Eyxner, S.Vayntraub mana shu postkeynschilar guruhiga kiradilar. Ular 
kapitalistik tizimning ichki turg`unligi konsepsiyasini tanqid qiladilar, Keyns 
bo`yicha go`yoki asosiy g`oya kapitalistik iqtisodiyotning nostabilligi bo`lgan. 
Yangi keynschilik g`oyalari ham tanqid ostiga olinar ekan, agar boshqa olimlar 
Keyns g`oyalarini statik, ya'ni turg`un deb qarasalar, ular bu ta'limotni dinamik, 
ya'ni harakatchan nazariya deb qaraydilar. 
Postkeynschilarning avvalgi davrda paydo bo`lgan "yuqori naf", "ishlab 
chiqarish omillarining eng yuqori unumi" nazariyalarini tanqid qilishi 
xarakterlidir. Ular o`z g`oyalarini D.Rikardoning qiymat qonuniga asoslanib 
ilgari suradilar. Ularga polshalik iqtisodchi M.Kalesskiyning taqsimot 
konsepsiyasi qo`l keldi. Investitsiyalar o`sishi bilan ayrim sinflar iste'molining 
hissalari o`rtasidagi bog`lanish qonuniyati qarab chiqiladi. Postkeynschilar o`z 
tadqiqotlariga ijtimoiy-iqtisodiy institutlar, masalan kasaba uyushmalari rolini 
ham kiritadilar. Bu ta'limotda o`sish va taqsimot muammolari markaziy o`rinni 
egallaydi. Ishlab chiqarishda o`sish sur'atlari milliy daromadning taqsimotiga 
bog`liq, daromad va uning o`sishi esa jamg`armaga, umumiy jamg`arma esa ish 
haqi va foydadan jamg`arilgan jami summaga bog`liq. "Jamg`arishga moyillik" 
har kimda har xil bo`lgani sababli, taqsimotdagi o`zgarishlar jamg`armaning 
umumiy summasiga ta'sir etadi. Demak, milliy daromadni taqsimlash uning 
o`sishiga ta'sir qiladi. Undan tashqari, milliy daromadni taqsimlash kapital 
jamg`arilishi funksiyasi hisoblanadi. Kapitalning jamg`arilish sur'ati foyda 
normasini belgilaydi va demak, milliy daromaddagi foyda normasini aniqlaydi. 
Ish haqi hissasi qoldiq miqdor sifatida qaraladi, ammo ishchilar kurashi bu 
nisbatga ma'lum o`zgartirish kiritishi mumkin. Bu yo`nalish tarafdorlarining 
fikri real haqiqatga ancha yaqin g`oyalar hisoblanadi. 
Postkeynschilar iqtisodiy siyosatlarda kapitalistik iqtisodiyotni tartibga 
solish mexanizmini yanada takomillashtirish tarafdorlari edilar. Ko`pchilik 
"daromadlar siyosati"ni oqlaydi, chunki bu yo`l bilan inflatsiyaga qarshi 
kurashish mumkin. 
Keyns g`oyalarini neoklassik yo`nalish bilan yaqinlashtirishga 
intiluvchilar ko`p bo`lgan. Ular orasida A.Piguning xizmatlari katta. Uning 
fikricha, inqirozlarning asosiy sababi - bu ish haqining kam egiluvchanligidir. 
Bandlik to`la bo`lmagan holda makroitisodiy muvozanat faqat ish haqi va 
baholarning elastik (qayishqoq) bo`lmagan holatida mumkin deb qaraladi. 
Hozirgi davr keynschiligida ikkita tendensiya xukmron blib hisoblanadi: 
1) AqShning bir qator iqtisodchilari nomi bilan bog`liq amerika keynschilari va 
2) avvalo Fransuz tadqiqotchilari nomi bilan bog`liq Yevropa keynschilari.