Iqtisodiy ta'limotlar

DAVRIGACHA BO`LGAN IQTISODIY FOYALAR 
3.1. "Buyuk ipak yo`li"ning Markaziy Osiyoda 
iqtisodiy munosabatlar rivojlanishidagi o`rni. 
Xitoyning Tinch okeani bilan Hindiston, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, 
Yevropa davlatlarini bog`lovchi qadimgi savdo yo`li - Buyuk ipak yo`lidir. Bu 
yo`l orqali asosan ipak eksport qilinganligi sababli "Ipak yo`li" nomi bilan 
shuhrat qozongan. Bu yo`l m.a. II asrdan to milodiy XV asrgacha, suv yo`llari 
rivojlanguncha Xitoy, Hindiston, Markaziy Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda 
O`rta Yer dengiz mamlakatlari o`rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarning 
rivojida muhim rol o`ynagan. 
Manbalarga qaraganda, Sariq dengiz qirg`oqlaridan Xuanxe daryosidagi 
Sian shahridan boshlangan dastlabki yo`l Lanchjou orqali Dunxuanga kelgan 
(Xutan), u yerda ikkiga ajralib ,biri shimoli-g`arbga ikkinchisi janubi-sharqqa 
yo`nalgan. Karvon yo`lining umumiy uzunligi 12 ming chaqirim atrofida 
bo`lgan. Nemis muarrixi K.Rixtgofen 1887 yil ushbu yo`nalishga ilk bor 
"Buyuk ipak yo`li" degan nisbat beradi va bu ibora muammola (istofoda) ga 
kiritiladi.
Shimoliy yo`l Turfon orqali Tarim vohasiga va bu yerdan Qashg`ar, 
Dovon (Farg`ona vodiysi) ga borgan. U yerdan So`g`dning markazi Samarqand 
va Marg`iyona (Marv) ga yo`nalgan. Ipak yo`li Farg`ona vodiysida yana juft 
tarmoqqa bo`lingan. Janubiy qismi O`zgandan O`sh, quva, Marg`ilon, qo`qon 
orqali Xo`jand, Samarqand, Buxoro sari uzaygan. Keyingisi Axsi (Andijon) va 
Qamchiq dovonidan o`tib, Iloq vohasi hamda Toshkent tarafga engan. Demak, 
qamchiq tarixiy yo`lning uzviy bo`lagi hisoblangan. Bu yo`l mohiyat-e'tibori 
bilan Sharq va G’arbni turli jabhalarda bog`lovchi yo`ldir (savdo-sotiq, 
diplomatiya, madaniyat va boshqalar). 
Shu karvon yo`l orqali Xitoydan ipak, xitoyga esa har xil gazlamalar, 
gilam va paloslar, oyna, metall, zeb-ziynat buyumlari, qimmatbaho tosh va 
dorivorlar keltirilgan. Baqtriya va Dovon (Farg`ona) dan ot va tuyalar olib 
borilgan. XV-XVI asrlardan bu yo`lning ahamiyati ancha pasaydi, ammo 
Markaziy Osiyo respublikalarining siyosiy mustaqillikka erishuvi tufayli, bu 
yo`lni yanada jonlantirishga katta ehtiyoj tug`ildi. Xitoy, Qirg`iziston, 
O`zbekiston, Turkmaniston, Kaspiy dengizi orqali Ozarbayjon, Gruziya, qora 

---

46 
dengizga chiquvchi undan Yevropa (Parij, Rotterdam) ga yetkazuvchi yo`l 
loyixa ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda, bu yo`lning kelajagi porloq.
Endi esa, moziyga qaytib, O`rta Osiyoning Buyuk ipak yo`li o`rni va 
eksport potensialiga e'tiborni qaratsak. Markaziy Osiyoga, xususan, hozirgi 
O`zbekiston hududiga qiziqish avvaldan ma'lum va bu har tomonlama (siyosiy, 
iqtisodiy jihatdan) ahamiyatli bo`lgan. Tarixiy va hozirgi ma'lumotlarga ko`ra, 
bu hudud, yer, suv, iqlim, tabiati, geografik o`rni, qazilma boyliklari, hayvonot 
dunyosi jihatidan ajralib turgan. Aholining mehnatsevarligi, mirishkorligi, 
bunyodkorligi, kasb-hunarga mehr qo`yganligi va ijodkorligi muhim 
ahamiyatga ega. 
Hudud zaminida turli-tuman boyliklar, ayniqsa oltin, kumush, boshqa 
rangli metallar va javohirlarning mavjudligi va serobligi shu soha 
hunarmandchiligi rivojida hal qiluvchidir. Ayniqsa, oltin ajnabiylarni magnit 
(ohangrabo) kabi tortganligi aniq. 
Bu o`lka eksport potensialida oltin, kumush va undan qilingan zebu-
ziynatlar, zargarlik buyumlari, sifatli po`lat olish va undan yasalgan asbob-
uskunalar, ayniqsa, qilich, qalqon va boshqa harbiy asbob-anjomlar, ipakdan 
to`qilgan xon atlas va boshqa nafis matolar, ajoyib ko`rinishli qorako`l terisi va 
undan tikilgan buyumlar xaridorgir bo`lgan. 
Markaziy Osiyo donishmandlarining kitoblari, diniy va ilmiy asarlar 
hammani qiziqtirgan. Kitob yozish (hattotlar) san'ati ham yuqori bo`lgan. 
Miniatyura san'ati yuqori darajada edi. 
Shu sababli, bilim, ilm makoni bo`lgan kitob savdo-sotig`i yetakchi 
o`rinni egallagan. Hozirgi davrda ko`plab taniqli mutafak-kirlarimizning 
asarlari xorij davlat va shaxsiy kutubxonalaridan topilmoqda va o`z vatani, 
O`zbekistonga qaytarilmoqda. Bu fakt shundan dalolat beradiki, o`z davrida 
kitob savdosi Buyuk ipak yo`lining asosiy faoliyatidan biri bo`lgan, demak, bu 
yerdan chetga ko`plab ilm va san'at asarlari chiqarilgan. 
Mamlakatimizda dunyodagi eng yaxshi ot zotlari bo`lganligi ma'lum, 
xalq eposida uchqur, ziyrak tulporlar haqidagi rivoyatlar haqiqatga juda yaqin. 
Masalan, Xitoy elchisidan uni qanday tuhfa qiziqtirishini so`ralganda, ot olishni 
afzal ko`rgan. Otlar xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida, harbiy xizmatda, 
transport vositasi sifatida, uloq chopish, chovgan o`ynash, zeb-ziynat sifatida 
nihoyatda qadrlangan. Shu sababli otlar eksportda yetakchi o`rinni egallagan. 
Qishloq xo`jaligida paxta yetishtirish va paxtadan olinadigan mahsulot 
asosiy o`rinda turgan. Polizchilik (ayniqsa, qovunchilik), bog`dorchilik (uzum) 
yaxshi rivojlangan. Agar bizga ipak yetishtirish Xitoydan kirib kelgan bo`lsa, 
xitoyliklar bizdan zotli otlar sotib olgan, uzum va beda yetishtirishni 
o`rganishgan. 
Vatanimiz hududida qorako`l teri beradigan qo`ylar parvarishi 
muhimdir. Ularning terisi bilan savdo qilish muhim ahamiyat kasb etgan. 

---

47 
Hozirgi davrda ham bu sohaga e'tiborni kuchaytirish O`zbekiston mustaqilligini 
mustahkamlash uchun zarur vosita hisoblanadi.
Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, bir karvonda 500-1000 tagacha odam, 
ot, tuya, boshqa ulovlar , savdogarlar bilan birga diplomatlar, elchilar, xajga 
boruvchilar, harbiy qo`riqchilar bo`lgan. Butun yo`l boshidan-oxirigacha 120-
150 kun davomida bosib o`tilgan.