Iqtisodiy ta'limotlar

 
9.2.Fransiyada vujudga kelgan J.B.Seyning 
iqtisodiy ta'limoti. "Sey qonuni" 
Fransiyadagi shu davrdagi iqtisodiy g`oyalarning rivoji Jan Batist Sey 
(1767-1832) nomi bilan bog`liq. Bo`lajak olim Lionda savdogar oilasida 
tug`ildi va keyinchalik yirik fabrikantga aylandi. U yaxshi ta'lim oldi, ammo 
savdo sohasida ancha erta xizmat qila boshladi. O`zi o`qidi. U inqilobni 
qo`lladi. Napoleon Bonapart hukumatida moliya sohasida ishladi. Uning 
birinchi asari "Siyosiy iqtisod risolasi" 1803 yilda chiqdi va hayoti davomida 
besh marta qayta nashr qilindi, qayta ishlandi va uning bosh asari sifatida qoldi. 
1817 yilda "Siyosiy iqtisod katexizisi" (Katexizis - grekcha "nasixat", 
"qo`llanma" mazmuniga ega), 1828-30 yillarda olti tomlik "Siyosiy iqtisod 
kursi" kitobi ham chop etildi. Bu kitoblarda u sanoat burjuaziyasi tarafdori, 
merkantilizm dushmani va iqtisodiy liberalizmni qo`llab-quvvatlovchi olim 
sifatida ma'lumdir. 
Sey Smit ta'limotini targ`ib etish va sistematik izohlash bahonasida 
uning ilmiy jihatdan ancha bo`sh g`oyalarini rivojlantirdi va tartibga soldi. 
D.Rikardo bu olimning ilmiy merosiga yuqori baho berdi va uning, ya'ni "Sey 
qonuni" ni tan olgan. 
Olimning tadiqot predmeti sifatida avvalo jamiyatning moddiy 
farovonlik problematikasi qaraladi, boylikning manbayi esa millatning iqtisodiy 
potensialiga bog`liqdir.
Tadqiqot uslubida esa aniq fanlar (mas.,fizika) tajribasidan foydalanish 
kerak deydi. Metodologik jihatdan bu universal va hal qiluvchi ahamiyatga ega 
bo`lgan qonun, kategoriya va nazariyalar tan olnishi zarur - deganidir. Taniqli 
iqtisodchi J. K.Gelbreyt fikricha, "Sey qonuni"ni tan olish yoki olmaslik XX 
asrning 30-yillarigacha iqtisodchilarni ahmoqlardan ajratish belgisi sifatida 
qaralgan. Bu qonunda bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat sinflari 
manfaatlarining uyg`unligi( garmoniyasi) asosiydir. Lekin uning fikrlarida o`ta 
soddalik va yuzalik alomatlari ko`pdir. 
Sey siyosiy iqtisodni uch qismga bo`ladi: ishlab chiqarish, taqsimot va 
iste'mol. Bu klassifikatsiya takror ishlab chiqarish jarayoni unsurlari o`rtasidagi 

---

169 
yuzaki bog`lanishni aks ettiradi. Taqsimot va iste'molning iqtisodiyot fanining 
mustaqil bo`laklari sifatida ajratilishi va ularning mustaqil soha sifatida ishlab 
chiqarish bilan yenma-en qo`yilishi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni unsurlari 
o`rtasidagi haqiqiy aloqalar buzib ko`rsatiladi, chunki ma'lum tipdagi ishlab 
chiqarish munosabatlari doim taqsimot va iste'molning ma'lum tarkibini 
vujudga keltiradi.
Sey Smitni qo`llaydi, ammo ko`p masalalarda u bilan 
kelishmaydi. Masalan, uningcha qiymat bir qancha 
omillarga bog`liq qilib qo`yiladi: tovarning subektiv 
foydaliligi, uning ishlab chiqarish chiqimlari, talab va 
taklif. Seyda kapitalning ekspluatatsiya mohiyati butunlay 
yo`q va bu jarayon ishlab chiqarish omillari nazariyasi 
bilan almashtiriladi. Ammo, u iqtisodiy liberalizm (laissez 
faire) pritsinsipi, "kichkina va arzon davlat" va uning 
iqtisodiyotga aralashuvini keskin qisqartirish tarafdori 
sifatida Smit bilan hamohang. Sey bu sohada fiziokratik an'analarga yaqin 
bo`lgan. Uning iqtisodiy liberalizm tamoyili Napoleonning iqtisodiy siyosatiga 
to`g`ri kelmas edi (kontinental blokada siyosati Angliya bilan iqtisodiy 
aloqalarni keskin cheklagan). Burbonlarning restavratsiya qilinishi Seyning 
obro`si oshishiga imkon yaratdi. Ishlab chiqarishning asosiy uch omili 
nazariyasi. 
U hayoti davomida siyosiy iqtisod masalalarini imkoni boricha sodda va 
aniq izohlashga intildi. Birinchilardan bo`lib ishlab chiqarish omillari: mehnat, 
kapital va yerning mahsulot qiymatini hosil qilishda teng ishtirokini aniq 
ifodaladi (bu fikr yuqorida eslab o`tilgan). Hozirgi davr olimlari kapitalizmning 
(bozor) tizimini shu uch omil bilan bog`laydilar. 
XIX asrning boshlarida shu uch omilga asoslangan g`oyalar rivoj topdi. 
Mehnat - ish haqi, kapital - foyda, yer - renta: shu uch o`zaro bog`liq (uch 
birlik) formula Sey ta'limotida muhim o`rinni egallaydi. Uning qiymat va 
daromadlar to`g`risidagi ta'limoti o`ziga xos ravishda hal etildi. Klassik 
maktabdan farqli ravishda tovar qiymati uni ishlab chiqarishga sarflangan 
mehnat bilan emas, uning foydaliligi bilan aniqlanadi, shunday qilib "Foydalilik 
nazariyasi"ga asos solindi. Bu nazariyaga ko`ra ishlab chiqarish foydalilikni 
yaratadi, foydalilik esa predmetlarga qimmat beradi, "qimmat foydalilik 
o`lchovidir" deydi u. A.Smitning qiymat nazariyasidan farqli, qiymat faqat 
sarflangan mehnat bilangina emas, balki mehnat mahsulotining naflik darajasi 
bilan ham o`lchanadi, bu katta yangilikdir. Shunday qilib Sey qiymatni iste'mol 
qiymati bilan aynan bir deb tushunadi. Demak qiymat va taqsimot muammosida 
taqsimot nazariyasi ajratib olinadi va alohida qaraladi. Shuni eslatib o`tish 
kerakki, A.Smitgacha almashuv qiymati foydalilik bilan albatta va bevosita 
bog`liq bo`lmasligi mumkin, masalan, nihoyatda foydali, hayotiy zarur bo`lgan