Iqtisodiy ta'limotlar

10.3. Klassik maktab ta'limoti va hozirgi zamon 
A.Smit va D.Rikardo Angliya klassik iqtisodiyotining eng buyuk va 
eng so`nggi namoyandalari edilar, ularning g`oyalari Sey, Sismondi 
Bastiya, Sismondi Senior, Keri va qisman Maltus tomonidan davom 
ettirildi, ammo bu g`oyalarga katta biror yangilik kiritilmadi. Buni keyingi 
boblarda ko`ramiz. Agar klassik maktab g`oyalari Angliya va Fransiyada 
qo`llab-quvvatlanib progressiv rol o`ynagan bo`lsa, feodal munosabatlari 
hali ustun, kapitalistik rivojlanish endigina rivojlanayotgan davlatlarda bu 
g`oyalar ta'siri tobora ortib bordi (Germaniya, Avstriya, Italiya, Ispaniya va 
nihoyat Rossiya). Ma'lumotlarga ko`ra, Ispaniyada Smitning kitobi dastlab 
inkvizitsiya tomonidan taqiqlangan. Germaniyada esa reaksion professorlar 
uni tan olishni istashmagan. Shunga qaramasdan, ularning asarlarida 
klassik iqtisodiy maktab eng yuksak cho`qqiga ko`tarildi va jahon iqtisodiy 
tafakkuriga katta ijobiy ta'sir ko`rsatdi. Undan keyingi iqtisodchilar ilmiy 
bo`lmagan apologetik maqsadlarni qo`ydilar. 
Klassik iqtisodiy maktab uchun shu narsa xarakterliki, unda 
mantiqiy abstraksiya uslubi yordamida iqtisodiy voqealar va jarayonlar 
mohiyatiga yetish uchun harakat qilindi. Olimlar mavjud voqealarni 
imkoni boricha katta obyektivlik va holislik bilan tahlil etdilar va o`sha 
davrdagi tizimni ataylab ongli maqtash bilan shug`ullanmadilar. Klassiklar 
mulohazalarining asosida inson xohishiga bog`liq bo`lmagan obyektiv 
iqtisodiy qonunlar mavjudligi to`g`risidagi tushunchalar yotar edi. Bu 
qonunlar iqtisodiy tizimda tabiiy turg`unlikni ta'minlashga qodir bo`lib, 
o`z-o`zini tartibga solish tendensiyasi ularga xosdir. Shu sababli bu ta'limot 
a'zolari davlatning iqtisodiyotni, savdoni har qanday cheklashlariga doimo 
qarshi bo`ldilar. 
Klassik iqtisodiyotning poydevori qiymatning mehnat nazariyasi 
asosiga qurilgan. Bu ta'limot daromadlarni taqsimlash nazariyasiga ham 

---

213 
asos deb qaralgan. Bu maktab birinchi marta o`sha davrdagi ilg`or burjua 
jamiyatining sinfiy tuzilishini to`g`ri yoritib berdi, kapitalistlar va yer 
egalari daromad manbalari yollanma ishchilarni ekspluatatsiya qilish 
ekanligi ochib berildi, ammo qo`shimcha qiymatning asl tabiati 
aniqlanmadi. 
Ijtimoiy kapitalning takror ishlab chiqarish mexanizmini tadqiq 
qilishda muhim yutuqlar qo`lga kiritildi. Ammo doimiy kapitalning yalpi 
mahsulot qiymati elementi ekanligi aniqlab berilmadi. Klassiklar asosiy 
iqtisodiy muammo sifatida kapital jamg`arilishini ilgari surdilar va u bilan 
bog`liq bo`lgan ziddiyatlarni yetarlicha baholay olmadilar, umumiy 
ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari bo`lishi mumkinligini inkor etdilar. 
Bu olimlar haqida gap borganda ularni odatda siyosiy iqtisod 
asoschilari deb ko`rsatiladi. Ammo, bu ibora Monkretyen tomonidan 
birinchi bor qo`llanilgan (1615 y.) va siyosiy iqtisodga Kantilyonning 
"Esse" asarida, F.Kenye maqolalarida, Turgoning kitoblarida asos 
solinganini aytib o`tish kerak. 
A.Smit o`z asarida iqtisodiyot fanini har tomonlama to`la tahlil 
etib, hozirgi davr tili bilan aytganda bozor iqtisodiyoti va uning amal qilish 
tamoyillarini to`g`ri ko`rsatib berdi. Ular ta'limotining mohiyati qisqacha 
quyidagilardan iborat: 
1. Tanlov va tadbirkorlik erkinligi; 
2. Baholarning erkinligi (ya'ni bahoning bozorda talab va taklif 
asosida shakllanishi); 
3. Erkin raqobat; 
4. Mulk shakllarining turli-tumanligi va ularning qonun oldida 
baravarligi (ya'ni davlat, jamoa, xususiy va boshqa mulklarning 
hayotiyligi); xususiy mulk afzalligi; 
5. Davlatning imkoni boricha iqtisodiyot masalalariga kam 
aralashuvi (yoki iqtisodiyotning "lassez faire" tamoyili bo`yicha o`z 
yo`liga ko`ra rivoji) va boshqalar. 
Ularda bozor tizimi kapitalizmning asosiy falsafasiga aylanib qoldi. 
Bu tamoyillar nazariy jihatdan buyuk kashfiyot edi va muhimi yangi 
jamiyatning iqtisodiy siyosatida keng qo`llanilib samarali natijalar berdi. 
Bu nazariy asos hozirgi davrda ham o`z kuchini yo`qotgan emas. Keyingi 
rivojlanish davrida bu tamoyillarning evolutsiyasini ko`ramiz. Ayniqsa, 
davlatning iqtisodiyotga aralashuvi masalasi bo`yicha turlicha fikrlar bor, 
ma'lum davrda davlat aralashuvi uchun ham sharoit yuzaga kelar ekan 
(buni keyingi boblarda ko`rib chiqamiz). Faqat shuni eslatib 
o`tmoqchimizki, 
sotsialistik 
rivojlanish 
g`oyalarining 
mualliflari 

---

214 
sotsialistik deb atalgan davlat klassik iqtisodiy maktabning bir qancha 
muhim tamoyillarini inkor etib (masalan xususiy mulkni bekor qilish, 
davlat-umumxalq mulkining hissasini oshirish, qat'iy rejalashtirish, qat'iy 
baholar o`rnatish, iqtisodiyotda erkinlikni bo`g`ish, davlat tomonidan 
ma'muriy-buyruqbozlik usullarining keng qo`llanilishi va boshqalar), katta 
xatoga yo`l qo`yganliklari tarixda isbotlandi. 
Shunisi xarakterliki, Smitning bosh asari yozilgan 1776 yilda 
AQSHda "Mustaqillik deklaratsiyasi" ham e'lon qilindi. Bu ikkala 
hujjatning qay biri ko`proq ahamiyatga ega degan savolga javob berish 
qiyin, chunki "Deklaratsiya" "Hayot, Erkinlik va Baxtga intilish" bilan 
bog`liq jamiyatni barpo qilishga chaqirib tursa, "Xalqlar boyligi..." asari bu 
jamiyat qanday ishlashi va yashashi kerakligini tushuntirib berdi, demak, 
ikkala hujjat ham bir-birini mantiqan to`ldirdi. 
Klassik maktab vakillari erkin bozor munosabatlariga katta ishonch 
bildirgan holda jamiyatning institutsional tarkibini takomillashtirishga ham 
alohida ahamiyat berganlar. 
Smit erkin bozorning ijobiy tomonlari bilan birga uning ayrim 
nuqsonlarini ham ko`rsatib berdi. "Ko`rinmas qo`l" har doim ham bekamu 
ko`st ishlay olmaydi, masalan, bozor tizimi ("Ko`rinmas qo`l") jamiyatga 
umumiy holda sotiladigan va sotib olinishi mumkin bo`lmagan milliy 
xavfsizlik yoki qonuniylik jamiyat osoyishtaligi va barqarorligini ta'minlab 
berishga qodir emas. Bunday imkoniyatlar davlat tomonidan yaratilishi va 
berilishi kerak. Undan tashqari bozor jamiyatning axloqiy va estetik 
mezonlariga har doim ham javob beravermaydi, bozor ishlab chiqarish 
uchun foydali va qulay, ammo iste'molchi uchun ziyon keltiradigan 
tovarlarni taklif etishi mumkin. Shu bilan birga bozor tizimi jamiyatning 
talab-ehtiyojlarini doimo qondiruvchi buyuk vosita ekanligi ochib berildi. 
Undan tashqari bu tizim o`zini-o`zi tartibga soluvchi mexanizmga ega. Bu 
yerda buyuk bir paradoks, ya'ni jumboqqa duch kelamiz. Bozor iqtisodiy 
erkinlikning eng oliy timsoli bo`lgani holda iqtisodiyotning eng qat'iy 
nazoratchisi hamdir. Masalan, qayerdadir baho, ish haqi yoki foyda ma'lum 
mo’tadil darajadan oshib ketsa, raqobat kuchi ularni siqib chiqaradi yoki 
boshqacha qilib aytganda, qiroldan iltifot yoki marhamat so`rash mumkin, 
ammo bozor shafqatsizdir. 
"Tabiiy erkinlik" bozor tabiiy rivojlanish asosida tobora o`sib 
boradi, bunda xalqning farovonligi doimo yuksaladi. Bu o`sishning asosi 
nima? Buning bosh sababi rag`batlantiruvchi kuchlardir, har kimning o`z 
sharoitini yaxshilashga intilishi, foyda ketidan quvish, "pul qilish istagi" 
pirovard natijada har bir ishlab chiqaruvchi o`z kapitalini, korxona 

---

215 
boyligini doimo oshirishga intiladi, bu esa har bir ishlab chiqaruvchini 
ko`proq foyda olish ilinjida tovarlarni sotish imkoniyatlarini izlashga 
majbur qiladi. 
Hozirgi davrda klassik maktab asosida neoklassik (yangi klassik) 
qarashlar mavjud bo`lib, o`sha davrdagi asosiy g`oyalar saqlangan holda 
ularning ayrim tomonlari zamonga mos ravishda to`ldiriladi (bu haqda 
keyinroq gapiriladi).
XULOSA 
XVIII asr oxiri va ayniqsa XIX asr o`rtalarida klassik iqtisodiy 
maktabga muqobil iqtisodiy g`oyalar paydo bo`la boshladi va hozirgacha 
davom etmoqda. Bunday bo`lishining birinchi sababi dialektik rivojlanish 
bo`lsa, ikkinchidan klassik maktab g`oyalari ham, ya'ni bozor iqtisodiyoti 
tamoyillarining bekamu ko`st emasligida, shart-sharoitga qarab u yoki bu 
tamoyilning amaliy ta'siri har xil bo`lishidadir. 
Ayniqsa sanoat to`ntarilishi tufayli (sanoat o`sdi, ishlab chiqarish 
rivoj topdi, mamlakat boyligi ortdi, ammo barchaning iqtisodiy farovonligi 
har xil bo`lib, sinfiy differensiatsiya kuchaydi) kutilgan natijalarga 
erishilmadi, iqtisodiy inqirozlar, noroziliklar kuchaydi. Shular tufayli 
klassik maktabni taftish qilish, iqtisodiyotning ayrim unsurlarinigina olib, 
barcha 
jarayonlarni 
tushuntirishga 
intilish 
boshlandi, 
sinflarning 
manfaatlarini ko`r-ko`rona himoya qilish (apologetika) ro`y berdi). 
Iqtisodiyotda yangi tushunchalar kiritildi, qiymat, qimmat, foydalilik bilan 
almashtiriladi, boshladi qiymatning mehnat nazariyasiga hujum boshlandi. 
Shu davrdagi iqtisodchilarda birinchi navbatda sinflar o`rtasidagi 
iqtisodiy mulkiy munosabatlar katta qiziqish uygotdi. Ular turli yo`llar 
bilan sinflar, mehnat va kapital o`rtasida hech qanday antagonizm yo`q, 
"iqtisodiy uyg`unlik" mavjud degan g`oyani isbotlashga urindilar. 
Oqibatda har qanday ekspluatatsiya inkor etildi, ish soatlarining uzunligi 
"isbotlab berildi" ("so`nggi soat" nazariyasi). Kapitalist o`z kapitali bilan 
ishlab chiqarishga yo`l ochadi va qonuniy foydasini, ishchi - ish haqini, yer 
egasi - rentani to`g`ri oladi, ular o`rtasida hech qanday kelishmovchilik, 
anglashilmovchilik yo`q degan g`oya ilgari suriladi. "Manfaatlar 
uyg`unligi", "Kompensatsiya nazariyasi" va boshqalar shular jumlasiga 
kiradi. 
Ayrim olimlar bo`layotgan qiyinchiliklarga aholining o`zi aybdor, 
chunki uning ko`payishi tez, tirikchilik vositalari esa sekin o`sishi tabiiy 
bir hol, deydilar (Maltusning "Nufuz nazariyasi"). Bu fikr boshqa g`oya - 

---

216 
"tuproq unumdorligining pasayib borishi" nazariyasiga olib keldi. O`z 
g`oyalariga teskari "uchinchi shaxslar" nazariyasi vujudga keldi, ishlab 
chiqarmaydigan sinflar ravnaq asosi qilib ko`rsatiladi. 
Ko`pchilik olimlar proteksionizmni inkor etib, fritrederlikni taklif 
etishsa (Sey, Mill, Bastia), ba'zan unga butunlay teskari fikr ham bildiriladi 
(Keri). Kapitalizmning bekamu ko`stligi haqida ko`p kayg`uriladi, 
vaholanki bu illatlar shundoqqina ko`rinib turibdi. 
Shu davrda iqtisodiyotda matematik usullar ishlab chiqildi (Kurno, 
Tyunen), bu usullar ayniqsa hozirgi davr iqtisodiyotida yetakchi rol 
o`ynamoqda.