Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya 37

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

58 

 

Aholi joylashuvi, aholiga xizmat ko‗rsatish sohalarining hududiy tashkil etish 

muammolari  bilan  nemis  olimi  Valter  Kristaller  shug‗ullangan.  U  1930-yillarda 

aholining  hududiy  tarqalishi  va  joylanishi  masalalarini  o‗rganib,  o‗zining 

―Janubiy  Germaniya  markaziy  o„rinlari‖  nomli  kitobini  yozdi.  Markaziy 

o‗rinlar turli kattalikdagi shahar va boshqa aholi manzilgohlari bo‗lib, ular o‗ziga 

xos ta‘sir doirasi, xizmat ko‗rsatish radiusiga ega. Ideal holatda har xil miqyosdagi 

markaziy  o‗rinlar  geografik  muhitda  oltiburchak  shaklga  ega  va  ular  asalarining 

uyasini eslatadi. 

Kristaller uchun ham hudud barcha sharoitlar bo‗yicha bir xil, ya‘ni tep-tekis, 

aholi, aholi manzilgohlari, yo‗l va boshqalar bir xil joylashgan. Ana shunday ideal 

manzaradan  kelib  chiqqan  holda  u  o‗zining  ilmiy  g‗oyasini  yaratdi.  V.Kristaller 

nomi  bilan  ―Markaziy  o‗rinlar‖,  iyerarxiya,  shaharlar  klassifikatsiyasi  kabi 

tushunchalar, aholiga  xizmat  ko‗rsatish sohalarini  joylashtirishga oid ilmiy  fikrlar 

bog‗liq.  Boshqa,  yosh  va  iste‘dodli  nemis  olimi  Avgust  Lyosh  o‗zidan  oldingi 

vatandoshlarining  ilmiy  ishlanmalarini  umumlashtirib  (u  A.Veberning  o‗quvchisi 

edi), barcha xo‗jalik tarmoqlarini joylashtirish to‗g‗risida ish olib bordi. A.Lyosh 

g‗oyalarining  mohiyati  uning  maxsus  kitobida  (ruscha  nomi  ―Географическое 

размещение  хозяйства‖  –  M.,  1959)  bayon  etilgan.  Kitobning  asl  nusxasi 

qo‗lyozmasi 1940-yilda nashr qilingan. 

A.Lyosh  qishloq  xo‗jaligining  areal,  maydon  sifatida,  sanoatning  esa 

nuqtasimon  hududiy  tashkil  etish  xususiyatlarini  asoslab  berdi.  U  birinchi  bo‗lib 

―bozor  muhiti  yoki  makoni‖,  ―iqtisodiy  landshaft‖  (hozirgi  kunda  –  iqtisodiy 

rayon) tushunchalarini yaratdi va fanga kiritdi. Agar avvalgilar, xususan, I.Tyunen 

va  A.Veber  alohida  korxonani,  tarmoqni  o‗rgangan  bo‗lishsa,  A.Lyosh  ishlari 

barcha  xo‗jalik  sohalarini  qamrab  oldi  va  o‗z  mohiyatiga  ko‗ra  mikroiqtisodiy 

bozor  munosabatlari,  uning  ta‘sir  doirasi  haqiqiy  rayon  tashkil  qiluvchi  omil 

ekanligini  ta‘kidladi,  matematik  usullarni  keng  qo‗lladi.  Aynan  ana  shu 

---