Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya 37

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

40 

 

―Iqtisodiy  geografiya‖  tushunchasi  M.V.Lomonosov  tomonidan  1760-yildan 

ishlatila  boshlagan  bo‗lsa-da,  iqtisodiy  geografik  tasavvurlar  insoniyatning 

o‗zlashtiruvchi iqtisodiyot bosqichidan shakllangan. Birinchi yirik ijtimoiy mehnat 

taqsimoti  dehqonchilikdan  chorvachilikning  ajralib  chiqishi  hamda  uning  ishlab 

chiqaruvchi  iqtisodiyotga  o‗tishi,  sug‗orma  dehqonchilikning  ―Buyuk‖  tarixiy 

daryolar  va  O‗rta  dengiz  sohili  bo‗ylarida  yuzaga  kelishi,  ikkinchi  yirik  ijtimoiy 

mehnat  taqsimoti  hunarmandchilikning  rivojlanishi,  shaharlar  va  savdo-sotiqning 

taraqqiyoti  iqtisodiy  geografik  bilimlarga  bo‗lgan  ehtiyojni  yuzaga  keltirdi  va 

iqtisodiy  geografik  tasavvurlar  doirasi  kengaydi.  Mulkchilik  munosabatlarining 

yuzaga  kelishi,  qo‗shimcha  mahsulot  ishlab  chiqarish  imkoniyatlari,  fan, 

madaniyat,  arxitekturaning  rivojlanishi,  qadimgi  davlatlarning  shakllanishi  va 

rivojlanishi,  boshqaruv  shakllarining  (monarxiya  va  demokratiya)  yuzaga  kelishi 

iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllantirdi. 

―Iqtisodiy  geografiya‖  fanining  shakllanishi  va  rivojlanishi  jamiyat 

taraqqiyotining hududiy tomonlariga bog‗liq bo‗lgan o‗zgarishlar bilan belgilandi. 

Mavjud  ilmiy  manbalarni  o‗rganish  shuni  ko‗rsatadiki,  iqtisodiy  geografiyaning 

vujudga kelishida 3 yo‗nalish yoki omil asosiy sabab bo‗lgan. Bu ham bo‗lsa, eng 

avvalo,  kameral  statistika,  tijorat  geografiyasi,  siyosiy  va  harbiy  geografiyadir. 

Ushbu  yo‗nalishlar  rivojlangan  feodalizm  va  kapitalizmning  shakllanishi  davriga 

to‗g‗ri  kelib,  ular  ko‗proq  G‗arbiy  Yevropa  mamlakatlari,  xususan,  Germaniya, 

Britaniya,  Fransiya,  Shvetsiya,  Avstriya  kabi  davlatlar  hamda  Rossiyada  paydo 

bo‗ldi.  Bu  bejiz  emas,  albatta.  Chunki  bu  mamlakatlarda  fan-texnika  sohasining 

taraqqiy  etishi,  sanoat  inqilobining  ro‗y  berishi  va  dastlabki  bozor  iqtisodiyoti 

munosabatlarining shakllanishi ishlab chiqarishning va buning natijasida mamlakat 

hududlari to‗g‗risidagi iqtisodiy bilimlarning rivojlanishiga olib keldi. 

Rossiyada  kameral  statistika  yoki  ―Siyosiy  arifmetika‖  davlatshunoslik, 

davlatning boyligi – yeri, mablag‗i va aholisini hisob-kitob qilish, uni boshqarish, 

---