Iqtisodiy xavfsizlik

1-jadval
Davlat byudjetining ijtimoiy sohalarni saqlash va aholini ijtimoiy 
qo‘llab-quvvatlash xarajatlarining tarkibi 
_____________________ _________________ (jamiga nisbatan foizda)
K o‘rsatkichlar
Yillar
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Ijtimoiy sohalarni saqlash va aholini 
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari
100
100
100
100
100
100
Ta’lim
58,1
57,3
56,9
57,0
60,4
58,0
Sog’liqni saqlash
24,5
23,9
23,9
23,7
25,4
24,6
Madaniyat, sport
1,9
1,8
1,7
1,8
1,8
1,8
Fan
1,1
1,1
1,1
1,3
1,0
1,1
Ijtimoiy ta ’minot
0,7
0,7
0,7
0,7
0,9
0,7
Oilalarga ijtimoiy nafaqalar
10,6
10,9
10,2
9,2
9,2
13,1
Qishloq joylarda uy-joylar qurishni 
hamkorlikda moliyalashtirish uchun 
kredit liniyalari
2,5
4,0
4,3
5,5
1,3
-
2-jadval
Nafagaqa oluvchilar soni 
_____________________
Hudud nomi
Jami pensiya 
va nafaqa 
oluvchilar soni
Yoshga
doir
Nogironlik
Boquvchisini
yo’qotganlar
Nafaqa
oluvchilar
Qoraqalpog’iston
Respublikasi
188891
127307
30141
10762
20681
Andijon
321805
242380
33230
16071
30124
Buxoro
211599
161344
28168
6815
15272
Jizzax
115532
78353
11724
9904
15551
Qashqadaryo
294946
216854
28692
17754
31646
Navoiy
112249
79834
16720
5491
10204
Namangan
268314
195392
30090
16112
26720
Samarqand
362624
273962
34618
19235
34809
Sirdaryo
86773
58999
13319
4536
9919
Surxandaryo
232438
164293
24758
14552
28835
Toshkent v.
329120
259415
27382
17654
24669
Farg’na
399998
317534
36794
14607
31063
Xorazm
188505
140694
20586
7854
19371
Toshkent sh.
332842
276487
30947
9969
15439
Respublika b o ’yicha
3445636
2592848
367169
171316
314303
Keys bo‘yicha savollar va topshiriqlar:
1. 
Ijtimoiy sohani tartibga solishda davlatning roli nimadaniborat?
2. 
O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya tizimini yaratish bosqichlari 
vayo‘nalishlari?
3. 
Ijtimoiy sohani tartibga solishda bozor mexanizmining ahamiyati 
qanday?
4. 
Ijtimoiy yordamning qanday turlarimavjud?

---

5. 
Jamiyatning ijtimoiy tarkibini tuzish uchun davlatning ijtimoiy 
yo‘nalishlarining asosiy vazifasi nimadaniborat?
6. 
O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish va ijtimoiy xizmatlar 
tizimini rivojlantirish holatinibaholang!
7. 
Ijtimoiy soha tarmoqlari faoliyatini qo‘llab-quvvatlashda davlat 
dasturlarining ahamiyati qanday ahamiyat kasb etadi?
Keys: An’anaviy va noan’anaviy energetik resurslardan foydalanish 
muammolari va ularning echimi
Maqsad: olgan bilimlarni amaliy vaziyatda foydalanish 
Keys bilan ishlash bosqichlari
- talabalarni ish matni bilan tanishtirish;
- ishlarni tahlil qilish;
- ish muhokamasini, muhokamani, taqdimotni tashkil etish;
- munozara ishtirokchilarining bahosi;
- munozara natijalarini sarhisob qilish.
Topshiriqni bajarish: guruh bilan ishlashga mo’ljallangan, amaliy mashg'ulot 
darsida
Bajarish muddati: 30 daqiqa
Kirish. Davlatimiz jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi, o‘zbekiston sharoitida 
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralarida - inkirozga karshi choralar dasturida 
belgilangan kompleks choratadbirlar doirasida xal etishga karatilgan asosiy 
vazifalardan biri - elektroenergetika tizimini modernizatsiya kilish, energiya 
iste’molini kamaytirish va energiya tejashning samarali tizimini joriy etish 
choralarini amalga oshirish. 
Iktisodiyotimizning rakobatdoshligini yanada 
kuchaytirish, axoli farovonligini yuksaltirish ko‘p jixatdan bizning mavjud 
resurslardan, birinchi navbatda, elektr va energiya resurslaridan kanchalik tejamli 
foydalana olishimizga boglik.
Hozirgi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlari singari O‘zbekistondagi 
mutaxassis va olimlarning oldida turgan asosiy vazifalardan biri mavjud ekologik 
ahvolni saqlab qolish choratadbirlarini ko‘rish, kerakli takliflarni ishlab chiqish 
hamda ularni amalga oshirishdan iboratdir.
Birlashgan millatlar tashkilotining iqlim o‘zgarishi konvensiyasi bo‘yicha 
hamda O ‘zbekiston Respublikasining milliy axborotiga asosan, O‘zbekiston 
teritoriyasida qayta tiklanadigan energiya manbalarining ko‘rsatgichlari juda 
yukori. Energetika muammosi keltirib chikarishi mumkin bulgan ekologiya 
muammosining oldini olish choralari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
XXI 
asrga kelib insoniyatni tashvishga soluvchi 3 global muammo yuzaga 
keldi. Bular mavjud energetik resurslardan oqilona foydalanish bilan chambarachas 
bog‘liq bo‘lgan oziq-ovqat, energetika va ekologiya muammolari hisoblanadi. 
Hozirgi kunda dunyo aholisining turli-tuman ehtiyojlariniqondirish uchun 
energetik resurlarni ishlab chiqarish natijasida atrof-muhitga 24 mlrd. tonna, ya’ni 
kishi boshiga 3,9 tonnadan ortiq issiqxona gazlari (uglerod qo‘shoksidi, metan va

---

azot chala oksidi) chiqarib tashlanadi. Dunyo energiyaagentligi (world energy 
agency) ma’lumotiga asosan 2050 yilga borib qayta tiklanadigan energiya 
manbalarining (renewable energy sources) umumiy energetik balansga nisbatan 
ulushi ~ 40% ga etishi ta’kidlanmoqda. SHundagina 2050 yilga borib CO2 ning 
atrof muhitdagi miqdorini barqaror holatda saqlab turish imkoni tug‘iladi keyingi 
bosqichda esa bu miqdorni kamaytirishga erishish mumkin. Asosiy muammo XXI 
asrdagi insoniyatni tashvishga soluvchi 3 global muammo, energetik resurslardan 
oqilona foydalanish bilan chambarachas bog‘liq bo‘lgan oziq-ovqat, energetika va 
ekologiya muammolaridir.
O‘zbekistonda biomassa resurslari ko‘rsatgichlari Mavjud o‘rmonlar 
Respublika hududining 3.2 % qismini tashkil etib ushbu hududlar Davlat 
muhofazasida. Mamlakatda asosiy biomassa qishloq xo‘jaligi chiqindilari hamda 
paxta g‘o‘zasining poyasi hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan 
Respublikamiz hududida qishloq xo‘jaligichiqindilaridan biogaz ishlab chiqaruvchi 
komplekslarni barpo etish iqtisodiy samarador hisoblanadi.
O‘zbekistonda gidroenergetik resurslar ko‘rsatgichlari 
O‘zbekistonda 
gidroenergetik resurslar texnik potensiali 21tvt.sni tashkil etib ushbu potensialning 
33,3 %i o‘zlashtirilgan. Kichik gidroenergetika (ya’ni quvvati 30,0 mvt gacha 
bo‘lgan gidrostansiyalar qurish imkoniyati bo‘lgan soy, jilg‘a va daryochalar) 
texnik potensiali 10,4 tvt.s ya’ni respublika gidroenergetik resurslari texnik 
potensialining yarmini tashkil etadi. Hozirgi vaqtda respublika daryolari va suv 
omborlarida belgilangan quvvati 1,7 gvt bo‘lgan, yiliga 5,0-7,0 tvt.s elekt energiya 
ishlab chiqaradigan 31 Gidroelektrostansiya qurilgan bo‘lib yana quvvati 5,8 gvt 
bo‘lgan 
250 
Gidrostansiyalar 
qurishning 
texnik 
imkoniyatlari 
mavjud. 
Gidroenergetik resurslar texnik potensialini o‘zlashtirish amalga oshirilganda 
yonganda 1,1 mln.t. Xajmda co2 emissiyasini beradigan yoqilg‘i tejab qolinadi.
O‘zbekistonda kayta-tiklanadigan energiya manbalarining asosiy kismini 
tashkil etuvchi kuyosh Energiyasi ko‘rsatgichlari Respublikamizda qayta 
tiklanadigan energiya manbalari orasida quyosh energiyasi etakchi o‘rinni 
egallaydi. Bu esa ushbu energiya turidan xalqxo‘jaligining turli jabhalarida keng 
foydalanish imkoni demakdir. O ‘lkamizda yil davomida quyoshning nur sochib 
turish vaqti 270-300 kunni tashkil qilib, quyosh nurlariga nisbatan tik 
joylashtirilgan har bir kvadrat metr yuzaga tushadigan quyosh nurlanishining 
maksimal quvvati 1 kvtga etadi.
Yil davomida respublikamiz hududining har bir kvadrat metrgorizontal 
sathiga tushadigan quyosh energiyasining umumiy miqdori 1650-1750 kvt.sga teng 
bo‘lib 140-150 kg neft yoqilg‘isi
• quyosh issiqlik qurilmalari:quyosh havo va suv isitish kollektorlari; quyosh 
meva-sabzavot quritgichlari; quyosh issiqxonalari; quyosh suv tozalash tizimlari.
• quyosh fotoelektrik tizimlar: quyosh fotoelektrik modullar; quyosh 
fotoelektrik-issiqlik kollektorlari.
• quyosh konsentratorlari:quyosh qozonlari; yassi, parabolik va sferik 
konsentratorlar.
• katta quyosh pechi:asosiy konsentrator boshqaruv tizimi; geliostatlar 
avtomatlashgan boshqaruv tizimi; keramik materiallar sintezi.

---

• stirling dvigateli:stirling dvigatelini ishlab chiqish hamda quyosh 
konsentratori bilan mujassamlashtirish. Markazlashgan elektr ta’minoti tizimidan 
uzoqda joylashgan iste’molchilar uchun quyosh elektrostansiyalari Stirling sikliga 
asoslanib ishlovchi mazkur dvigatel tashqi issiqlik energiyasi hisobiga ishlaydi 
(gaz, quyosh energiyasi yoki boshqa turdagi yoqilg‘ilar). Stirling dvigateli 
yordamida quyosh energiyasini termodinamik o‘zgartirishissiqlik va elektr 
energiyasi olish imkonini beradi. Toshkent viloyati parkent tumanidagi katta 
quyosh pechi dunyoda eng yirik mazkur tipdagi inshshotlardan biri.
• Quvvati: 106 Vt.
• Fokusi diametri: 0.5 m.
• Harorat: 2000 C gacha.
O‘z 
navbatida O‘zbekistonda ekologik muammoni 
hal 
qilishning 
echimlaridan biri sifatida taklif etilayotgan choralardan biri bu mavjud an’anaviy 
energetik resurlar bilan bir qatorda noan’anaviy ya’ni qayta tiklanadigan energiya 
manbalaridan foydalanishdir. Bu esa bir vaqtning o‘zida xam energetik xam 
beradi, ya’ni mavjud energetik resurslarni tejash hamda ekologik toza resurslardan 
foydalanish hisobiga atrof muhitga is gazi oqimini keskin kamayishiga erishiladi.
Asosiy muammo: 
Insoniyat kelajagiga havf solayotgan energetika 
muammosi va uning echimi.
Guruhlarda keys-stadini echish bo‘yicha yo‘riqnoma
1. Individual echilgan keys-stadi vaziyatlar bilan tanishib chiqing.
2.Guruh sardorini tanlang.
3.Vatman qog‘ozlarda quyidagi jadvalni chizing
“Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldiring
Muammolar
Muammoli 
vaziyatning 
kelib chiqish sabablari
Vaziyatdan chiqib ketish 
harakatlari
1. Insoniyat kelajagiga 
havf 
solayotgan 
energetika muammosi va 
uning echimi.
2. Energetika muammosi 
keltirib 
chikarishi 
mumkin bulgan 
ozik- 
ovkat muammosi.
3. Energetika muammosi 
keltirib 
chikarishi 
mumkin 
bulgan 
ekologiya muammosi.

---