Iqtisodiyot” fakulteti “innovatsion iqtisodiyot” kafedrasi

Dmitriy Ryabyx,"Alt-Invest" kompaniyalar guruhining bosh direktori, Moskva
Boshqaruv hisobvarag‘idan haqiqiy ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan byudjetni shakllantirish yaxshiroqdir. Ammo siz buxgalteriya hisobi shakllarining ko‘rsatkichlarini e'tiborsiz qoldirmasligingiz kerak, chunki u erda kompaniyaning barcha moliyaviy harakatlari to‘g‘risida eng aniq va dolzarb ma'lumotlar ko‘rsatilgan. Pul oqimi byudjetiga kirishdan oldin siz uning ko‘rsatkichlari buxgalteriya hisobotlariga qanchalik to‘g‘ri kelishi kerakligini bilib olishingiz kerak. Masalan, siz uchta qoidadan foydalanishingiz mumkin.

1. 
   Pul oqimi byudjeti (pul oqimi) buxgalteriya ko‘rsatkichlariga asoslanadi, ammo u barcha buxgalteriya ma'lumotlarini aniq nusxalashni talab qilmaydi. Buxgalteriya hisobi shakllari kabi batafsil bo‘lishi shart emas.
   
2. 
   Buxgalteriya ko‘rsatkichlarini qayta ishlashda siz muhim bo‘lmagan tafsilotlarni (masalan, xarajatlarni joylashtirishning nozik tomonlarini) tashlab, moliyaviy operatsiyalarning iqtisodiy mohiyatini aks ettirishingiz kerak.
   
3. 
   Yakuniy ko‘rsatkichlarning kompaniyaning hisobvaraqlaridagi aylanmasi to‘g‘risidagi ma'lumotlarga mos kelishiga intilish kerak. Bu erda har qanday kichik narsalar muhimdir, chunki tafsilotlarni bilish sizga byudjetni shakllantirishning to‘g‘riligini tekshirishda, xatolarni o‘z vaqtida aniqlashda yordam beradi.
   

Korxonaning pul oqimi - bu uning iqtisodiy faoliyati natijasida hosil bo‘lgan vaqt davomida taqsimlangan mablag‘larning tushumlari va to‘lovlari yig‘indisidir.
Talablar:
1. Korxonaning samarali tashkil etilgan pul oqimlari uning iqtisodiy faoliyatining yuqori natijalariga erishishning asosiy shartidir.
2. Pul oqimlarini samarali boshqarish kompaniyaning moliyaviy barqarorligini ta'minlaydi.
3. Pul oqimlarini samarali boshqarish kompaniyaning qarz kapitaliga bo‘lgan ehtiyojini kamaytirishga yordam beradi.
4. Pul oqimlarini samarali boshqarish kompaniyaning to‘lovga layoqatsizligi xavfini kamaytirishni ta'minlaydi.
Korxonaning pul oqimi iqtisodiy faoliyatga xizmat qiluvchi ushbu oqimlarning ko‘plab turlarini o‘z ichiga oladi. Korxonaning pul oqimlari quyidagi asosiy belgilarga ko‘ra tasniflanadi:
1) Iqtisodiy jarayonga xizmat ko‘rsatish ko‘lami bo‘yicha:
Umuman korxona uchun pul oqimi eng ko‘p umumiy shakl pul oqimlarining barcha turlarini yig‘adigan pul oqimi;
Korxonaning alohida tarkibiy qismlari uchun pul oqimi;
Yakka tartibdagi xo‘jalik operatsiyalari uchun pul oqimi.
2) iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha:
Operatsion faoliyatdan olinadigan pul oqimi. U quyidagilar bilan tavsiflanadi:
Xom ashyo va materiallarni etkazib beruvchilarga naqd pul to‘lovlari;
Operatsion faoliyatni ta'minlaydigan ayrim turdagi xizmatlarning uchinchi tomon pudratchilariga;
3) pul oqimi yo‘nalishi bo‘yicha:
· Korxonaga pul tushumlarining umumiyligini tavsiflovchi ijobiy pul oqimi;
· Korxona tomonidan naqd pul to‘lovlari yig‘indisini tavsiflovchi salbiy pul oqimi.
4) Hajmni hisoblash usuli bo‘yicha:
Pul mablag‘larining barcha tushumlari yoki xarajatlarini tavsiflovchi yalpi pul oqimi;
Ijobiy va salbiy pul oqimlari o‘rtasidagi farqni tavsiflovchi sof pul oqimi.
5) Shakllanishning uzluksizligi bo‘yicha:
Yakka tartibdagi xo‘jalik operatsiyalari uchun mablag‘larning tushumlari yoki sarflanishini tavsiflovchi muntazam pul oqimi;
Korxonaning yagona xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog‘liq mablag‘larning kelib tushishi yoki sarflanishini tavsiflovchi diskret pul oqimi.
6) hajmning yetarlilik darajasiga ko‘ra:
Naqd pul tushumlari korxonaning real ehtiyojidan sezilarli darajada oshib ketadigan ortiqcha pul oqimi;
Pul mablag‘larining taqchilligi - bunda pul tushumlari korxonaning real ehtiyojlaridan sezilarli darajada past bo‘ladi.
7) Vaqtni baholash usuli bo‘yicha:
Korxonaning pul oqimlarini yagona qiyosiy qiymat sifatida tavsiflovchi, joriy vaqt momentigacha kamaytirilgan pul oqimi.
Korxonaning pul oqimlarini yagona taqqoslanadigan qiymat sifatida tavsiflovchi kelajakdagi pul oqimi.
Korxona pul oqimlarini tasniflash korxonalarda pul oqimlarini hisobga olish, tahlil qilish va rejalashtirish imkonini beradi.
Xulosa
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishishi bilan bir vaqtning o‘zida iqtisodiyotda tub iqtisodiy nexolatlar ham amalga oshirila boshlandi.
Xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida ma'muriy buyruqbozlikka tayangan boshqaruv tizimidan bozor qonuniyatlariga tayangan va hozirgi zamon talablariga javob beradigan boshqaruv modeliga o‘tish jarayoni payoniga etmoqda. Endilikda moddiy ne’matlarni ishlab chiqaradigan korxonalarning iqtisodiy jihatdan to‘la mustaqilligini ta’minlab turib, iqtisodiy va ijtimoiy samaraga erishib bo‘lmasligi barchaga ayon. Hozirgi vaqtda davlat korxonalarini boshqa shakliga o‘tkazish yo‘lidagi to‘siqlar olib tashlanadi. Zarur qonun xujjatlari qabul qilindi, tashkiliy shart-sharoitlar yaratildi. Fan-texnika taraqqiyoti jadal olib borayotgan, yangi texnika va texnologiyalar tinimsiz joriy etilayotgan, kishilarning, iste'molchilarning talab va ehtiyojlari tez o‘zgarib borayotgan davrimizda korxonalar faoliyatini tez o‘zgaruvchan muhitga tez javob qaytara oladigan qilib tashkil etish zarur bo‘ladi.
Korxona-xalq xo‘jaligining muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. Korxonada ishlab chiqarishni va mahsulot sotishni, mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan yaxshi ishlashni, debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitobni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, xodimlarni rag‘batlantirish, davlat byudjetiga to‘lanadigan soliqlar va to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lash xalqning va mamlakatning rivojiga katta hissa qo‘shadi. Shu sababdan korxonani o‘rganish va uni samarali ishlashini ta'minlash hamda boshqarish moddiy farovonlikni oshirishning va mamlakat qudratini mustahkamlashning asosiy zaminidir.
Ma’lumki, har qanday davlat iqtisodiy muhitni tashkil etuvchi ma’lum bir institutlar doirasida faoliyat yuritadi va o‘zgarib boradi. O‘zbekistonda bosqichma bosqich amalga oshirilgan islohotlar jarayonida iqtisodiyotning yangi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari – yirik aksiyadorlik jamiyatlari, xolding kompaniyalar va xususiy mulkchilikning turli shaklidagi korxonalar barpo etilmoqda. Shu bilan bir vaqtda ular faoliyat yuritishini belgilovchi me’yoriy hujjatlar (konstitutsiya, qonunlar, farmonlar va boshqalar)ni va norasmiy cheklovlarni o‘z ichiga oluvchi institutsional muhit yaratilmoqda. Ana shu muhit jamiyatda mulkchilik, ishlab chiqarish va taqsimot munosabatlarini takomillashuviga, moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Shuningdek, iqtisodiy jarayonlar takomillashib borayotgan xozirgi davrda zamonaviy mutaxassis keng qamrovli bilimlarga ega bo‘lishi, nazariy bilimlarni amaliy vazifalar bilan bog‘lay olishi va o‘z tanlagan sohasi bo‘yicha haqiqiy bilimdon bo‘lishi lozim. Jumladan, bozor iqtisodiyotida samarali faoliyat ko‘rsata oladigan va inqirozga qarshi boshqaruv ko‘nikmalarini chuqur egallagan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash O‘zbekistonning buyuk kelejak sari dadil odimlarini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan omillardan biri sanaladi. Bu oliy maqsadga erishish talabalardan o‘z ustida tinmay ishlashni, nazariy va amaliy bilimlarni doimiy ravishda boyitib borishni, ishlab chiqarish iqtisodiyotini, uni oqilona tashkil etish va boshqarish ko‘nikmalarini chuqur o‘zlashtirishni talab qiladi.