“Iqtisodiyot va menejment” fakulteti «Buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi

Asosiy 
vositalarni 
ma‟lum 
tarmoqlarga 
bo„ysunuviga qarab: 
-sanoat ishlab chiqarish asosiy 
vositalari; 
-boshqa tarmoq asosiy vositalari; 
-noishlab chiqarish asosiy vositalari. 
Asosiy 
vositalarning 
foydalanish jarayonidagi 
qatnashuviga qarab:
- foydalanishdagi asosiy vositalar; 
- foydalanishdan olib qo‗yilgan 
(konservatsiya qilingan) asosiy 
vositalar. 
- yer; 
- binolar; 
- inshootlar; 
- uzatish moslamalari; 
- hisoblash texnikasi va komp-
yuterlar; 
- mashina va uskunalar; 
- transport vositalari; 
- asbob uskunalar; 
- xo‗jalik jihozlari; 
Mulkiy egaligiga qarab: 
- o‗ziga tegishli asosiy vositalar; 
- ijaraga olingan asosiy vositalar 
A
SOS
IY
 VOS
IT
A
L
A
R
N
IN
G KL
A
SS
IF
IK
A
TSI
Y
A
S
I 

---

Bundan tashqari asosiy vositalarning yana boshqa bir xususiyatlari bo‗yicha 
ham tasniflash mumkin.
Hozirgi sharoitda korxonalarda asosiy vositalarning barcha turlarini kerakli 
nisbatda va tarkibda bo‗lishini ta‘minlash maqsadga muvofiqdir. Ya‘ni sanoat 
ishlab chiqarishidami, yordamchi tarmoqlardami yoki ijtimoiy-maishiy sohalarda 
bo‗lmasin barcha asosiy vositalar kerakli xizmatni bajaradilar. 
Asosiy vositalarning tarkibi, ularning tuzilishini o‗rganish bilan bir qatorda 
dinamik o‗zgarishlariga ham baho berib boriladi. Asosiy vositalarning dinamikasi
deganda ularning davrlar (yillar) bo‗yicha o‗zgarishlari tushuniladi. Dinamik 
o‗zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalarning yillar bo‗yicha mutloq va 
nisbiy o‗zgarishlariga baho beriladi.
Joriy yilda mashina va jihozlarning o‗sganligi korxonaning ishlab chiqarish 
imkoniyatlarini kengaytiradi. Chunki, mashina va jihozlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri ishlab 
chiqarishda qatnashadigan vositalar qatoriga kiradi. 
Umuman olganda korxonada asosiy vositalarning dinamik o‗sishi kuzatilgan 
bo‗lib, 
bu 
korxonada 
asosiy 
vositalarning 
bosqichma-bosqich 
yangilanayotganligidan dalolatdir. 
Asosiy vositalarni aktiv va passiv fondlarga tarkiblashda asosiy jihat ularning 
mahsulot ishlab chiqarishdagi bevosita ishtirokiga qaratiladi. Aktiv asosiy vositalar 
deb mahsulot ishlab chiqarishdan bevosita va bilvosita qatnashuvchi asosiy 
vositalarga aytiladi. 
Ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beruvchi asosiy vositalar esa passiv 
asosiy fondlar sifatida qaralib, ularning tarkibiga bevosita binolar, inshootlar, 
yerlar (qishloq xo‗jaligi korxonalaridan tashqari) qiymati va h.k. kiritiladi. 
Tahlil etishda jami asosiy vositalar tarkibida ularning salmoq darajalariga 
baho beriladi va o‗zgarishlari o‗rganiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Suv xo‗jaligi tashkilotlarning asosiy vositalari 
o‗z xizmat vazifasini bajarishi bilan bir qatorda eskirib ham boradi. Asosiy 
vositalarning eskirishi bugungi kunda asosan ikki xil ko‗rinishda bo‗ladi, ya‘ni, 

---

jismoniy eskirish va ma‘naviy eskirish. Bugungi kunda ko‗pgina asosiy vosita 
turlari jismoniy eskirishdan ko‗ra ma‘naviy jihatdan tezroq eskirib qolmoqda. Shu 
sababli ham korxonalarning asosiy vositalarini batamom eskirib qolishining oldini 
olish maqsadida, ularga amortizatsiya (eskirish) hisoblab boriladi va asosiy vosita 
o‗z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga sekin-astalik bilan o‗tkazib 
boradi. 
Korxonaning amortizatsiya siyosati bevosita davlat amortizatsiya siyosati 
asosida belgilanadi. O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Soliq 
qo‗mitasining 1997-yil 27-fevraldagi me‘yoriy xati hamda 2001-yil 9-yanvardagi 
Moliya vazirligining yo‗riqnomasiga muvofiq asosiy vositalarga amortizatsiya 
hisoblashni soddalashtirish maqsadida, quyidagi beshta guruh asosiy vositalarga 
me‘yorlar belgilangan:
6