Isbot qilishdan maqsad nima?

Ekspertiza tekshiruvi uchun olinadigan namunalarning olinish mexanizmiga koʻra turlari.

23-bob. EKSPERTIZA TEKShIRUVI UChUN NAMUNALAR OLISh
188-modda. Namunalarning turlari va ularni olish usullari
Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tirik odamning, murdaning, hayvonning, o‘simlikning, buyumning, materialning yoki moddaning xususiyatlarini o‘zida aks ettiruvchi namunalar olishga, basharti ularning ekspert tekshiruvi ekspert oldiga qo‘yilgan savollarni hal qilish uchun zarur bo‘lsa, haqlidir.
Tirik odamdan o‘zida uning xususiyatlarini aks ettiruvchi: biologik — qon, soch, so‘lak, inson organizmidan ajralib chiqadigan moddalar; psixofizik — dastxat; anatomik — teri naqshining chiziqlari, tish qoliplari; shuningdek ovozning xususiyatlari, kasb malakasini aks ettiruvchi namunalar olinishi mumkin. Murdani ko‘zdan kechirishda ham tekshiruv o‘tkazish uchun kerakli moddiy namunalar olinishi mumkin.
Namuna tariqasida xomashyo, mahsulot va boshqa materiallardan moddaning turga oid yoki o‘ziga xos fizik yoxud kimyoviy xossalarini aks ettiruvchi namunalar olinishi mumkin.
Tekshiruv o‘tkazish jarayonida ekspert gilza, o‘q, buzish asboblari va boshqa obyektlarning tajriba namunalarini tayyorlashga va ularning eksperimental izlariga qarab, o‘xshashlik yoki farqlanish masalasini hal etishga haqlidir.

39. 
    Isbot qilishdan ko'zlangan maqsad
    

Исбот қилишдан мақсад ҳақиқатни аниқлаш бўлиб, ҳақиқат тушунчаси у ѐки бу иш бўйича айнан қайси ҳолатлар аниқланиши лозимлигини белгилаб бераолмайди, бунинг учун бошқа тушунча – исбот қилиш предмети хизмат қилади.
Жиноят процессуал исбот қилишнинг мақсади ҳақиқатни, иш ҳолатларини воқеликка мос равишда аниқлашдир. Ю.К.Орлов фикрича, исбот қилиш предмети бу ҳар бир жиноят иши бўйича исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар мажмуаси. Исбот қилиш – жиноят иши ҳолатларини аниқлаш учун далиллардан фойдаланишдир. Исбот қилиш тергов қилинаѐтган ва суд томонидан кўрилаѐтган жиноят иши бўйича ҳақиқатни билиш жараѐнидир. Бу жараѐн жуда мураккаб бўлиб, ўз ичига далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашни олади. Фақат шу йўл билан жиноят очилиши, жиноятчи фош қилиниши ва иш бўйича қонуний, асосли ва адолатли қарор чиқарилиши мумкин.

40. 
    Kimlarga isbot qilish majburiyati yuklatilgan?
    

Sud, prokuror, tergovchi va surishtiruvchi ish holatlarini har tomonlama, toʻla va obʼektiv tekshirish uchun qonunda koʻzda tutilgan barcha choralarni koʻrishi, ayblanayotgan shaxsning aybini fosh qiluv¬chi hamda uni oqlovchi, shuningdek uning aybini ogʻirlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni aniqlashga majburdirlar. Bu oʻrinda ular ayblanuvchi zimmasiga isbot qilish vazifasini yuklashga haqli emaslar.
Isbot qilish majburiyati yuklatilgan ushbu davlat organlari zimmasiga jinoyat sodir etilganmi, agar sodir etilgan boʻlsa qanday jinoyat va kim tomonidan sodir etilganligini aniqlash vazifasi yuklatilgan. Bu faoliyat oʻz ichiga toʻplangan dalillarga asosan shaxs¬ning aybli yoki aybsizligi yakuniy hujjatlarda qayd etishnigina oʻz ichiga olmasdan, balki dastlabki tergovda va sudda dalillarni toʻp¬lash, tekshirish va ularga baho berishni ham oʻz ichiga oladi. Shuning¬dek, bu faoliyat faqat shaxsning aybdorligi va aybsizligi masalasi¬dan tashqari isbot qilish predmeti elementlarini aniqlashga xiz¬mat qiladigan faktlarni aniqlashga ham qaratiladi. Bundan tash¬qari bu faolyat ayblanuvchining va ishdagi boshqa ishtirokchilar, yaʼni jabrlanuvchi, fuqoraviy daʼvogar, fuqaroviy javobgarlarning manfatlarini himoya qiladi.
Bir soʻz bilan aytganda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud isbot qilish majburiyati qonun tomonidan ishlarning har to¬monlama, toʻla va obʼektiv tekshirish toʻgʻrisidagi ushbu organlar zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarga toʻgʻri keladi.

41. 
    Isbot qilish elementlari?
    

Исбот қилиш элементлари далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборатдир
Далилларни тўплаш жуда мураккаб жараѐн бўлиб, у қуйидаги босқичлардан ташкил топган: 1. Далилларни қидириш (тинтув, кўздан кечириш вақтида). Далилларни тўплашнинг бу элементи мажбурий ҳисобланмайди. Бу элемент умуман бўлмаслиги (далилларни тақдим этишда) ѐки нопроцессуал воситалар билан амалга оширилиши мумкин (ҳодиса шоҳидларини тезкор-қидирув йўли билан ѐки оммавий ахборот воситалари ѐрдамида аҳолига мурожаат қилиш йўли билан); 2. Далилларни олиш, нарса ва ҳужжатларни, тақдим этилган далилларни олиш, кўрсатув олиш ва шу каби ҳаракатлар воситасида амалга оширилади. Далилларни қидиришдан фарқли ўлароқ уларни олиш фақат процессуал йўл билангина амалга оширилиши мумкин. 3. Далилни процессуал расмийлаштириш (мустаҳкамлаш) далилларни тўплашнинг мажбурий элементидир. Тергов ҳаракатлари баѐнномалари тузиш, уларга иловалар тайѐрлаш каби йўллар билан амалга оширилади. Далилни мустаҳкамлаш ЎзР ЖПКсида кўрсатилган талаблар асосида бажарилмаса далил номақбул деб топилади. Далилларнинг тўплашнинг қонуний йўллари: тергов ва суд ҳаракатлари, ҳимоячининг далилларни тақдим этиши ҳамда тезкор-қидирув фаолиятидир. Далилларни тўплашда турли илмий-техник воситалардан фойдаланиш мумкин. Бироқ бу ерда айрим истисно ҳолат мавжуд бўлиб: 1) далилларни тўплашнинг биринчи босқичи далилларни қидириш вақтидагина ҳар қандай илмий-техник воситалардан фойдаланиш мумкин; 2) далилларни 84 олиш босқичида қонунда кўрсатилган техник воситалар (овоз ѐзиш воситалари, кинокамера, видеомагнитафон, фотоаппарат, ахборот ташувчи мосламалар) дан фойдаланиш мумкин. Иш бўйича тўпланган барча далиллар синчковлик билан, тўла, ҳар томонлама ва холисона текширилиши лозим (ЎзР ЖПК 94-м.). Барча ҳолларда далилларнинг ишончлилиги текширилиши лозим. Баъзан далилларнинг мақбуллиги ҳам текширилиши мумкин (мас. холисларни сўроқ қилиш, тергов ҳаракати ўтказиш чоғида процессуал бузилишлар бўлганбўлмаганлигини аниқлаш учун), ѐки алоқадорлиги текширилиши мумкин (хонадондаги ўғирликда топилган бармоқ излари уй эгалари томонидан қолдирилган ѐки йўқлиги текширилади).
Дaлиллaргa бaҳo бeриш исбoт қилишнинг мурaккaб бoсқичи ҳисoблaнaди. Тeрoв жaрaѐнидa вa суд муҳoкaмaсидa дaлиллaрни тўплaшдa дaлиллaр тeкширилaди вa бир вaқтнинг ўзидa улaргa бaҳo бeрилaди. Дaлиллaргa бaҳo бeриш процессуал қaрoрлaр чиқaрилишигa oлиб кeлaди. Дaлиллaргa бaҳo бeриш шубҳaсиз жинoят иши тақдирини белгилашга, яъни жиноят ишини қўзғатиш ѐки қўзғатишни рад этиш, тeргoвни тамoмлaш, жинoят ишини тугaтиш ѐки ҳукм чиқaриш, юқори суд инстанциясида ишни кўриб чиқиш ва тегишли процессуал қaрoрни қабул қилишга хизмат қилади.

42.