Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

b
=2. 
Bikr barmoqqa o‘rnatilganda esa E
b
hosil bo‘lgan oraliq qiymatiga katta bo‘ladi. 
Tayyorlash jarayonida detallarni ishonchli bazalash, ularni zarur bo‘lgan kuch 
bilan mahkamlashni (kuchli tutashuv yaratishni) talab etadi, bu esa shunday 
sharoitlarda bo‘lishi mumkin: 
1. Ishlov berish jarayonida hosil bo‘luvchi kuchlar va ularning momentlaridan 
ortiq bo‘lgan kuchlar va ularning momentlari bilan detal holatini buzuvchi kuchli 
tutashuv bajarilgan holda. 
2. Кuchli tutashuv, kuchli tutashuvni buzuvchi kuchlar va ularning momentlari 
paydo bo‘lishidan avvalroq sodir bo‘lgan sharoitda. 
Kuchli tutashuvda detallar deformatsiyalanish imkoniga ega bo‘lib, o‘rnatuvga 
xatolik kiritadi. Tanavorlar to‘plamini ishlash aniqligi qisqichda, patronda, 
markazlarda va sh.o‘. moslamalarda ishlanganida bir xilda bo‘lavermaydi. Masalan, 
tanavorlarni sangaga o‘rnatib mahkamlab qisilsa «oldinga siljish» hosil bo‘ladi, 
qisilishdan bo‘shatilsa o‘z asliga «qayta siljish» holatlari yuz beradi va sanga esa 
tanavorlarni o‘z o‘qi bo‘ylab surilib qolishiga sababchi bo‘ladi. Tanavorlarni 
markazlashuvchi uch quloqli patronda qisilganda ham shunga o‘xshash quloqlarning 
bir qancha doimiy bo‘lmagan radial siljitishlarda hamda patronning oldingi devorining 
elastik deformatsiyalanishi natijasida o‘q bo‘ylab, o‘rnatish xatoligi o‘ringa ega 
bo‘ladi. 
Tanavorlarni mashina qisqichlarida mahkamlaganda, mahkamlash xatoligini 
kelib chiqishiga sabab tanavor va qisqichlar elementlarini qisishdan hosil bo‘luvchi 
elastik deformatsiyalaridir. 
O‘rnatuv xatoligi 
'
o

detallarni moslamaga o‘rnatishda paydo bo‘lib, bazalash 
xatoligi 
b

, mahkamlash xatoligi 
m

va moslama noaniqligidan kelib chiquvchi
tanavorning holat xatoliklarni 
hx

qo‘shishdan hosil bo‘ladi. 
hx
m
b
o







'
yoki ularning vektorli yo‘nalishlari har xil bo‘lganda, 
2
2
2
'
hx
m
b
o







,
(2.6) 

---

bu yerda:
b

–bazalash xatoligi; 
m

–mahkamlash xatoligi; 
hx

–tanavorni moslamadagi 
holat xatoligi. 
Detalni moslamada o‘rnatish sxemasi keskich asbobga nisbatan detalning 
bazalanuvchi yuzalarining holatini aniqlashni ko‘zda tutadi. Xususan, 2.1-rasmda 
detalni o‘rnatuv sxemasi ishlanuvchi yuza a–ni moslamaning o‘rnatuv elementlaridan 
X masofada joylashishni ko‘zda tutadi. Biroq, ishlanuvchi detal mahkamlanishida 
ayrim
sabablarga ko‘ra ko‘zda tutilgan o‘rnatuv sxemasidan farq qiluvchi holatni 
egallashi mumkin. 
2.1-rasm. O‘rnatuv 
xatoligining sxemasi. 
2.2-rasm. O‘rnatuv aniqligiga prizma 
burchagining ta‘siri. 
Bu sabablarga quyidagilar kiradi: 
1) Ishlanuvchi detallar va moslamalar bazalashtiriluvchi yuzalarining shakl 
noaniqligi; 
2) Detallarni va moslamalarni mahkamlashda bazalashtiriluvchi sirtlarning yuza 
qatlamlarining deformatsiyalanishi; 
3) Mahkamlashda detallarning surilishi (detallarning, bazalanuvchi yuzalarining 
moslama bazalovchi elementlaridan qochishi).
2.1-rasmda ishlanuvchi tekislik a–holat o‘rniga b–holatni egallaydi va tegishli 
o‘rnatuv xatoligi 
'
o

–ni hosil qiladi. 
Turli detallarning moslamada joylashish sharoiti bir xilda emas, shuning uchun 
sozlanuvchi o‘rnatuv xatoligining qiymati tasodifiy kattalik bo‘lib hisoblanadi. 

---

Mahkamlash 
xatoligi 
m

, 
ishlanuvchi 
detal 
va 
moslamaning 
deformatsiyalanishidan hosil bo‘ladi, ya‘ni ishlanuvchi detalga siquvchi kuchlar 
qo‘yishimiz natijasida sodir bo‘ladi. Shunday qilib, moslamaning bikirligiga, 
o‘lchamlariga, shakl aniqligiga, bazalovchi yuzalarining tozaligiga va ishlanuvchi 
detal bikirligiga hamda siquvchi kuchlar yo‘nalishining kattaliklariga bog‘liq. 
Bazalash xatoligi (
b

)
 
o‘ringa ega bo‘ladi, qachonki ishlov berish sxemasida 
texnologik (o‘rnatuv, yo‘naltirgich, tayanch) baza konstruktorlik va o‘lchov bazalar 
bilan bir yuzada yotmasa. 
Prizmaga tashqi silindrik yuza bilan o‘rnatilgandagi bazalash xatoligi silindr 
diametri qo‘yimiga, prizma burchagiga va konstruktorlik bazaning holatiga bog‘liq. 
Prizmadagi bazalash xatoligining qiymatini diametrlari 
max
D
va 
min
D
bo‘lgan ikkita 
vallarni holatlarini ko‘rish orqali topamiz (2.2–rasm). 
1
1
1
1
1
1
1
1
2
B
O
Sin
C
O
B
O
AO
AB





, 
bu erda: 
2
/
max
1
1
1
1
D
B
O
C
O


, shuningdek,
2
2
2
1
2
2
2
max
max
max
1



Sin
Sin
D
D
Sin
D
AB





. 
Shunga o‘xshash quyidagini topamiz:
2
2
2
1
2
2
2
min
min
min
2



Sin
Sin
D
D
Sin
D
AB





. 
Bundan quyidagini topamiz; 
2
2
2
1
)
(
min
max
2
1



Sin
Sin
D
D
AB
AB
bn






, (D
max
 – D
min
)=T
D
bo‘lgani uchun quyidagi 
tugallangan ifodaga ega bo‘lamiz: 
2
2
sin
2
sin
1






D
bn
T

---

Xuddi shunga o‘xshash 
m
va 
h
o‘lchamlar uchun 
2
2
sin
2
sin
1






D
bm
T
; 
2
D
sin
2
1
T




bh
ifodalarga ega bo‘lamiz. Ularning qo‘yim 
D
T
ga ko‘paytmalarini: 
3
2
2
2
2
1
2
2
sin
2
1
;
sin
2
sin
1
;
sin
2
sin
1
K
K
K










lar bilan belgilab oxirgi tugallangan 
formulalarga ega bo‘lamiz:
D
bn
T
K
1


; 
D
bm
T
K
2


; 
D
bh
T
K
3


. 
Topilgan 
,
bn

 
bm

, va 
bh

qiymatlar detallarni prizmaga silindrik yuzalari bilan 
o‘rnatishdagi bazalash xatoliklari bo‘ladi. 
К
1
, К
2
va К
3
larning son qiymatlari prizmaning ba‘zi bir burchaklari uchun 2.1 
– jadvalda ko‘rsatilgan.
Prizmadagi valning suppasini o‘lchamlari uchun bazalash xatoliklarini (h, m, n) 
prizmaning burchagini kattalashtirish hisobiga kamaytirish mumkin. Prizmani holatini 
o‘zgartirish bilan, shuningdek bazalash xatoligini 0–gacha kamaytirish mumkin (2.1–
jadvalga qar.).