Ишнинг умумий тавсифи

Mastligi, mashrabligi, haqparastligi,
Asqadning burroligi va chapdastligi,
Shu tuproq ilhomidan. (II. 157)
Ushbu bandda mastligi so‘zi tashobehul-atrof takrorini yuzaga keltirgan. Bu so‘z bandda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, mamnuniyatligi, g‘ururi ma’nolarini bergan. She’rda qo‘llangan tuproq so‘zi ham Vatan, yurt, ona yer ma’nolarini bildirib, keng qamrovli ma’noga ega. She’rdagi tuproq, irmoq, qirg‘oq, yayloq kabi takrorlar shu ona zaminning, ona yurtning betakror tasviridir.
Tashobehul-atrof takrori she’riy matnda ma’lum bir aniq qo‘llanish o‘rniga ega bo‘lgan takror turlaridan biridir. Bu takrorda misra yoki bandlar o‘rtasida bog‘liqlik yuzaga keladi. She’rdagi biror misra oxiridagi so‘z keyingi misra boshida takror keladi. Bu mumtoz adabiyotimizda keng qo‘llangan qaytarish takrorining bir shaklidir. Qaytarish takrori misra yoki bayt doirasida yuzaga keladi. Qaytarish “Bir xil ma’nodagi yoki shakldosh ikki so‘zni baytning turli o‘rinlarida keltirish san’atidir”.¹ Bu san’at poetikaga oid manbalarda turlicha nomlangan. Adabiyotshunos Yo.Is’hoqov ta’kidlashicha, “Badiiy san’atlar ichida eng mumtoz va maqbullaridan biri (Rashididdin Votvot) hisoblangan bu usul klassik poetikaga doir asarlarning aksariyatida raddul-ajuz il-as-sadr, ba’zilarida mutobiqa, ayrimlarida esa tasdir deb atalgan”². San’atshunos Atoulloh Husayniy bu san’atni raddu-l-’ajz mina-s-sadr deb nomlaydi va yozadi: “Bu san’at nasrda jami’ arab fusahosiyu ajam shuarosi nazdida andoq bo‘lurkim, bir lafzni birinchi jumlada keltirgaylar va yana o‘shul lafzni o‘shul ma’noda ul jumlaning oxirida zikr etkaylar yoki orasida yo tajnis, yo ishtiqoq, yo shibh-i ishtiqoq bo‘lg‘an ikki lafzning birin jumla boshida va ikkinchisin oxirida keltirurlar”³. Adabiyotshunos Anvar Hojiahmedov bu san’at haqida fikr bildirar ekan, uni radd-ul-ajuz al-as-sadr deb ataydi. Ushbu san’at nomining «bir xil yoki shakldosh ikki so‘zni bayt boshi va oxirida keltirish» ma’nosini bildirishini aytadi⁴. Yoqubjon Is’hoqov esa uning adabiy manbalardagi nomi bu san’atning mohiyatini to‘liq yoritib bermasligini ta’kidlaydi: “Klassik poetikaga doir adabiyotlarda berilgan bu san’atning nomi uning mohiyatini to‘la ifodalay olmaydi. Chunki radd ul-ajuz il-as-sadr (baytdagi ajuzning sadr bo‘lib takrorlanishi) qaytarish san’atining xilma-xil ko‘rinishlaridan birigina, xolos”⁵.
Ma’lumki, mumtoz adabiyotimizda bayt qismlari alohida nomlangan. Baytning birinchi misrasi boshi sadr, ikkinchi misrasi boshi ibtido, bayt misralarining o‘rta qismlari hashv, birinchi misraning oxiri aro‘z, ikkinchi misraning oxiri ajuz yoki zarb deb yuritilgan. Agar radd ul-ajuz il-as-sadr takrorini olib qaraydigan bo‘lsak, bayt oxiridagi so‘zning keyingi bayt boshida qaytarilishi yoki ajuzning sadrda qaytarilishi ma’nosini beradi. Bu ushbu san’atning turlaridan biri. Demak, Yoqubjon Is’hoqov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, ushbu san’atning nomini “qaytarish san’ati” deb atasak, kengroq ma’no ifodalaydi. Qaytarish san’ati baytda yoki, umuman, she’rda turli xil takrorlarni hosil qiladi. A.Hojiahmedov o‘z asarida uning yigirmaga yaqin turi borligini qayd qilgan¹. Yo.Is’hoqov esa uning tarmoqlari ellikdan oshishi haqida ma’lumotlar bergan². Bu san’at, asosan, mumtoz adabiyotimiz uchun xos bo‘lib, ko‘proq aruz vaznida qo‘llangan. Hozirgi zamon o‘zbek she’riyatida ham qaytarish takrori mavjud. Bu takrorning shakllari anafora, epifora, tashobehul-atrof, takrir kabi bir qancha takror shakllari bilan monand bo‘lganligi va qaytarish takrorining, asosan, aruz vazni uchun xosligini hisobga olib bu haqda alohida to‘xtalmadik.