Ищзбекистон республикаси олий ва щрта махсус таoлим вазирлиги фарьона политехника институти


Download 0.52 Mb.
bet15/27
Sana19.06.2023
Hajmi0.52 Mb.
#1602707
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   27
Bog'liq
iqtisodiy nazariya

ТАЯНЧ ИБОРАЛАР
Бозор иктисодиетига утиш моделлари.ривожланган мамлакатлар йули, ривожланаетган мамлакатлар йули,бозор иктисодиетига утишнинг айрим мамлакатлар тажрибаси. Туркия, Япония, Олмония, Хитой мамлакатлари йули, Узбекистоннинг узига хос йули, боскичлари, утиш тамойиллари.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ


  1. Бозор иытисодиётига щтишнинг жахон тажрибасида синалган асосий йуллари (моделлари)ни таoрифлаб беринг.Уларнинг умумий ва узига хос томонларини кщрсатинг.

  2. Щзбекистонннинг бозор муносабатларига утиш йули ыандай хусусиятларга эга? Республика иытисодиётини ислох ыилишга ыандай тамойиллар асос ыилиб олинади?

  3. Бозор муносабатларини боскичма босыич ыарор топтириш принципининг мазмунини батафсил тушунтиринг. Хар бир боыичнинг маысад ва вазифаларини тщлароы баён ыилинг.

  4. Республика иытисодиётни ислох ыилиш ыандай йщналишлар бщйича амалга оширилади. Хар бир йщналиш бщйича щзингизнинг фикр мулохазаларингизни билдиринг.

  5. Бозор муносабатларига щтишда иытисодий ислохотлар щз олдига ыандай вазифаларни ыщяди. Бу вазифаларнинг тулароы тавсифини беринг.

  6. Бозор иытисодиётини шакллантириш даврида давлатнинг етакчилик фаолияти нимадан иборат эканлигини тушунтириб беринг.

  7. Щзбекистонда бозор иытисодиётини ыарор топтиришнинг ыандай давлат дастурларини биласиз? Улар бир бирлари билан ыандай боьланганлигини таълил ыилинг.

  8. Иытисодиётни эркинлаштириш ва ислохотларнинг чукурлаштиришнинг мазмунини тушунтиринг. Республикамизда иытисодиётни эркинлаштириш щз олдига ыандай вазифаларни ыщяди?

  9. Мулкчилик муносабатларининг иытисодий мазмунини баён ыилинг. Мулкка эгалик ыилиш, ундан фойдаланиш ва мулкни тасарруф ыилиш тушунчаларини изоъланг.

  10. Мулкчиликни иытисодий ва ъуыуыий мазмуни нимадан иборат? Мулкчилик ыачон «хуыуыий»категория сифатида ыолади?

МАВЗУ : БОЗОР МУНОСАБАТЛАРИ ТИЗИМИДА

ФИРМА (КОРХОНА) ФАОЛИЯТИ


РЕЖА
1. Тадбиркорликнинг мохияти , турлари мухим белгилари.
1. Фирма (корхона) - ишлаб чикаришнинг асосий бугини жамлиги.
2. Фирма (корхона) турлари ва уларнинг фондлари.
3. Фирма (корхона) харажатлари ва фойда.
АДАБИЕТЛАР
1. И.А.Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида. Т. 1999 и.
2. И.А.Каримов . Узбекитсон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш Йулида. Т.1995 и.
3. Чжен В.А. Пул ва молия бозорлари. Т. 1996 и.
4. Чжен В.А. Бозор конунияти асослари. Т. 1996 и.
5. Чжен В.А. Бозор ва очик иктисодиет. Т. 1996 и.
6. М.Расулов . Бозор иктисодиети асослари Т. 1999 и.
7. К.Умаров ва б. Иктисодиет назарияси. Т. 1998 и.
8. А. Улмасов. Иктиосдиет асослари. Т. 1997 и.
9. А.Улмасов, М. Шарифхужаев . Иктисодиет назарияси .Т. 1998 и.
Бизнеснинг энг асосий унсури тадбиркорликдир. Тадбиркорлик бизнеси - бу махсулот ишлаб чикариш еки хизматлар курсатиш оркали даромад топишни кузловчи фаолиятдир. Шунга кура у ишлаб чикариш, хизмат курсатиш, тижорат иши тижоратда воситачилик килишни уз ичига олади. Бизнеснинг энг асосий жихати - бу тадбиркорликдир. Товарлар ва товарлашган хизматлар яратиш бозор иктисодиети учун бирламчи булганидан унинг асосини тадбиркорлик ташкил этади.
Тадбиркорлик иктисодиетнинг суянган тоги , ишонган боги, харакатга келтирувчи кучи хисобланади. Тадбиркорлик - кишилар (мулкчилик субъектлари) нинг моддий ва пул маблагларини ( капитални ) амалда хужалик оборотига тушириб, даромад топишга мулжалланган иктисодий фаолиятидир. Тадбиркорлик умуман пул топиш эмас балки яратувчилик фаолияти даромад олишни билдиради.
Тоталитаризмдан бозор иктиосдиетига утиш даврида тадбиркор -ишбилармонларнинг куйидаги гурухлари пайдо булади:
1. Майда ишлаб чикариш билан банд булган ишбилармонлар.Улар одатда якка тартибда фаолият курсатувчилар деб юритилади.
2. Интеллектуал мулк сохиблари аклий - ижодий мехнат билан шугулланувчи кишилар.
3. Фермерлар, томорка хужалиги сохиблари, дала ховли эгалари.
4. Жамоа ва акционерлар мулкининг биргаликдаги эгалари.
5. Уз корхонасига эга, узгаларни еллаб ишлатувчи мулк сохиблари.
Тадбиркорликнинг мухим" белгилари еки амал килиш принциплари куйидагича :
1. Мулкий муносабатларнинг иштирокчиси булиш, ишлаб чикариш омилларининг барчасига еки баъзи бирига ва яратилган товарларга эгалик килиш.
2. Иктисодий эркинлик, хужалик фаолияти турини танлаш, уни ресурслар билан таъминлаш, олди-сотди ишларини юритиш, ишлаб чикаришни бошкаришда эркинлик.
3. Иктисодий хатти-харакатлар учун маъсулиятни уз зиммасига олиш;
иш натижасига жавоб бериш, таваккал килиб иш юрита олиш, иктисодий хатарли ишга кул уриш.
4. Фойда олишга интилиш; фойдага эришиш чора-тадбирларни куриш, олинган фойдани уз билганича ишлатиш.
5. Тижорат сирига эга булиш; бизнесга оид ва узгаларга ошкор этилмайдиган маълумотларни сир тутиш.
6. Ракобат курашида катнашиш; бозорда амал килувчи коидаларга риоя этган холда халлол ракобатда катнашиб унинг гирром, еввойи усулларидан воз кечиш.
7. Халоллик билан иш юритиш, каллоблик, гирромлик ва алдамчиликка мойил булмаслик . Обру (имиж) га эга булиш, бошкаларга ишониш ва бошкалар ишончини козониб шаън-эътиборини орртириш, фирма номини эъзозлаб унга путир етказмаслик, фирмани обрусизлантирмаслик.
Тадбиркорликнинг уз ахлокий коидалари бор, улардан энг мухими халоллик ва харомдан хазар килишдир. Бу коида ислом таълимотида кулланиши шарт деб биланади. Оллох таоло куръони каримда "Халолл ва покиза нафака енглар ва соглик ишлар бажаринглар" деб буюрган. Хадиси шарифларидан бирида пайгамбаримиз "Халол нафака билан таъминлаш хар бир мусулмон учун фарздир" - деганлар. Ислом таълимотига кура мехнатсиз
кулга киритилган лукма харомдир. Тадбиркорлархам уз риску насибасини халолл мехнатлари билан топишлари шарт, халоллик - имижга эга булишни кафолатлайди.Тадбиркорлик корхонадан бошланади. Корхона нима билан шугулланмасин, кандай мулкка оид булмасин, барибир бозор учун ишлайди, унга товарлар ва хизматлар етказиб беради, унинг тирикчилиги бозор билан:
бозорда хам сотувчи, хам харидор сифатида катнашади. Корхона бозорига уз товарини чикаради, у ерда ишлаб чикаришга керакли ресурсларни сотиб олади. Шу сабабли корхона бозор билан мунтазам алокада булади, Аммо бошкалардан алохидалашган хужалик юритувчи субъект сифатида майдонга чикади. Корхонанинг мана шу макоми унинг иктисодий эркин булиши, мустакил иш тутишни билдаради.
Корхонанинг иктисодий эркинлигини таъминлайдиган бир катор омиллар мавжуд:
1. Корхона мехнат таксимотида уз урнига эга ва махсус вазифаларни бажаради, узи танлаган алохида фаолият тури билан шугулланади.
2. Корхона мулкчиликнинг муайян объекта булиб, унинг кулидаги ресурслар ва яратилган махсулот бирор турдаги мулк шаклига таалуклидир,яъни корхонадаги бойлик унинг эгаси томонидан мустакил тасарруфи этилади.
3. Корхона жамоасининг гурухий - корпоратив манфаатлари борки, унинг ишчи хизматчилари шу манфаат йулида бирлашиб, мустакил иш билан шугулланадилар.
Корхоналар фаолият сохаси ва ихтисослашувига караб саноат, транспорт, курилиш, алока, кишлок хужалиги, савдо - тижорат,маиший хизмат , маданий хизмат, даволаш , укитиш ва бошка корхоналарга булинади.
Узбекистон бозор иктисодиетига утиш даврида корхоналар эркинлик даражасига караб 3 тоифага булинади: давлат буюртмаси сакланган корхона, хам буюртма ва хам бозорга ишловчи корхона ва факат бозорга ишловчи корхона. Корхонанинг учинчи тури хакикий мустакил хисобланади.
Корхоналарнинг мулкий макоми ва хужалик юритиш услублари хам хар хил булади.
Уларнинг асосий турлари куйидагича:
A) Хусусий фирмалар;
Б) Маъсулияти чекланган жамоа (жамият) фирмалар;
B) Маъсулияти чекланмаган фирмалар;
Г) Давлат корхоналари (фирмалари);
Д) Аралаш корхоналар;
Ж) Корхоналар бирлашмаси (консорциум);
3) Фирма шахобчалари.
Корхоналар кайси турга мансуб булмасинлар, мустакил иктисодий субъект хисобланади, лекин улар бозор оркали бир-бири билан доим алокада булади.
Корхона хужалик юритувчи субъект сифатида иктисодий мустакилликка эга. Нимани, канча , кандай усуллар билан ишлаб чикариш, уни кимга , каерда , канчага сотишни, тушган пулни кайси максадга ишлатиш - бу масалаларни корхонанинг узи хал килади. Айтилган муммоларни ечишда корхона бозорга караб иш тутади. У бозордаги ресурслар нархи, узининг товарлари, килган харажатларию оладиган фойда микдорига караб ишлайди. Нарх - наво ва харажатлар микдори корхонага эл катори фойда олиш имкони бергандагина у фаол ишлайди. Бозордаги ракобат корхонани иктисодий шароитига тез мослашиб, доимо маневр килишга - товарларни янгилаш сифатини ошириш, ишлаб чикариш харажатларини камайтириш, инвестиция ва иновация билан шугулланиш, фаол реклама сиесатини олиб бориш кабиларга ундайди.
Фирманинг иктисодий ресурслар учун килган сарфи ишлаб чикариш харажатлари деб юритилади.
Корхонанинг корпоратив манфаати купрок фойда олишдан иборат булар экан, унинг шарти , товарни яратиб уларнинг юкори нарх билан сотиш булса, иккинчидан харажатларни пасайтиришдир. Харажатсиз хеч бир иктисодий фаолият юз бермайди. Сарф-харажат фойда олишнинг шарти, чунки бусиз ишлаб чикаришнинг узи булмайди. Аммо нарх-наво узгармаса, фойда харакатларига нисбатан тескари мутаносибликда узгаради. Агар харажатлар узгармай колса, фойда нархга нисбатан тугри мутаносибликда узгаради. Корхонанинг харажатлари - товарларни ишлаб чикариш ва сотиш билан боглик булган сарфлар, яъни иктиосдий ресурсларни топиш, харид этиш ва улардан самарали фойдаланиш сарфларидир. Харажатлар табиатдан моддийлашган ва жонли мехнат сарфини билдиради, улар товарлар корхонага канчага тушганлигини курсатади.
Харажатлар икки нарсага боглик:
1. Ресурсларини харид этиш нархига; Нарх эса ресурслар учун сарфланган, аммо бозор тан олган мехнатни билдиради.
2. Ресурсларни тежаб, нес-нобуд килмай ишлатилишига, яъни кам ресурс сарфлаб купрок ва сифатлирок махсулот олишга .
Харажатлар моддий ва мехнат сарфидан иборат. Моддий сарфлар бозор нархида харид этилган машина-механизмлар, асбоб-ускуналар, бино-иншоотларнинг, шунингдек, энергия, хом аше, екилги ва материаллар сарфидан иборат булиб, муайян нархларда хисоб-китоб килинади.
Мехнат сарфлари - иш хаки, мукофотлар, социал сугурта ажратмалари, тадбиркорни кониктирадиган нормал фойдадан иборат.
Фирма яратган товарлар ва хизматларни сотишдан тушган пул унинг кирими булиб, кетган харажатларни коплайди ва фойда олиш имконини беради. Жамиятдаги фойда табиатан яратилган кушимча махсулотнинг пул шаклидир. Фирма фойдаси кушимча махсулотнинг унга пул шаклида теккан кисмидир. Фойданинг икки куриниши бор. Биринчиси - нормал фойда булиб, у харажатлар таркибида булади ва тадбиркорлик кобилияти учун берилган хакдан иборат. Иккинчиси - иктисодий фойда булиб, у харажатларга кирмайди. Бу нормал фойдадан ортикча булиб, мазмунан соф фойдадир. Агар фирма олган даромади (пул) дан харажатлар чегирилиб ташланса, колган кисми иктисодий (соф) фойдани ташкил этади.
Соф фойда капитал ва ишбилармонлик кобилиятини ишга солиб, акл-идрок билан иш юритиб, хатарли ишга таваккал деб кул урганлиги учун тегадиган мукофотдир.

Download 0.52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling