Islohotlarning mohiyati va maqsadlari

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda davlat mulkini xususiylashtirishning roli

- Давлат бозор иқтисодиѐтини ривожлантиришнинг асосларидан бири бўлган рақобат механизмининг тўлиқ ишлаши учун ҳамда аҳолини маълум даражада ижтимоий ҳимоялаш мақсадида иқтисодий монополизмга қарши чоратадбирларни амалга оширади. Маълумки, собиқ социалистик мамлакатларда, шу жумладан, собиқ cовет иттифоқида давлат мулкининг яккаҳокимлиги, режали хўжалик юритиш тизимининг амал қилиши оқибатида иқтисодий рақобат учун шароит бўлмади. Тадбиркорлик ва танлаш эркинлиги ҳам мавжуд эмасди. Шу боисдан Ўзбекистонда бозор иқтисодиѐтига ўтиш учун рақобатчиликни тиклаш лозим бўлади. Бунинг учун давлат мулкини унинг ихтиѐридан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ўзи кифоя қилмайди. Чунки янгидан ташкил топадиган акционерлик жамиятлари, концерн, уюшмалар, хусусий фирмалар яна иқтисодий яккаҳоким бўлиб қолишлари мумкин. Шу боисдан ривожланган мамлакатларда тўпланган яккаҳокимликка қарши кураш тажрибалари асосида антимонопол сиѐсатни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Дастлабки монополизмга қарши қонун 1890 йилда (трестларга қарши Шерман қонуни) АҚШда қабул қилинган. Ҳозирги даврда ана шунга ўхшаш 106 қонунлар деярли барча ривожланган мамлакатларда қабул қилинган бўлиб, мазкур қонунчилик асосан уч йўналишга эга. Биринчидан, ҳар қандай йирик фирма, корпорация маҳсулот ишлаб чиқаришнинг 40-50 фоиздан ортиғини ўз қўлида тўпламаслиги зарур. Иккинчидан, барча йирик корхоналар жисмоний ва юридик шахслар учун ўзининг ва бошқа ҳиссадорлик жамиятлари акцияларининг тўпланадиган улушлари миқдори чеклаб қўйилади. Учинчидан, бозор баҳоларини талаб ва таклиф нисбатини инобатга олмай, ўзаро келишиб белгилаш ва ушлаб туришга қаратилган келишувлар, бозорларни ўзаро тақсимлаб олишлар ман қилинади.

45. 
    O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirishdan ko‘zlangan maqsad(lar)
    

-. 0 ‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirishning maqsadi va bosqichlari 0 ‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtirish tashkil etadi. Amalda bu 0 ‘zbekistonni bozor iqtisodiyotiga olishida mulkchilik masalalarini hal etish hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yoli hisoblanadi. Ana shu yo‘nalishlarda keng kolam da chora-tadbirlarni amalga oshirishning asosiy tamoyillari va strategik vazifalari mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan asoslab berilgan1. Unga ko‘ra xususiylashtirish jarayonida ikkita muhim strategik vazifa hal etilishi ko‘zda tutilgan: Birinchi strategik vazifaning asosiy mazmuni - bu davlat tasarrufidan chiqarilayotgan va xususiylashtirilayotgan mulkning haqiqiy mulkdorlar qoliga berilishi iqtisodiy munosabatlami tubdan o‘zgartirish uchun real shart-sharoit yaratishga imkon tug‘diradi. Xususiylashtirishning ikkinchi strategik vazifasi esa iqtisodiyotda ko‘p ukladlilikni hamda rag‘batlantiruvchi kuchga ega bolgan raqobat muhitini yaratish, shu orqali davlatni mulkka bo‘lgan monopol huquqini tugatish, xususiy mulkchilikning turli shaklidagi korxonalami Ьафо etishdir. Ana shu modelga asoslangan holda amaiga oshirilgan xususiylashtirish jarayonlari shartli ravishda o‘zaro bog'Iiq uch bosqichga boiinadi. Dastlabki, birinchi bosqlch «kichik xususiylashtirish» davri, deb nomlandi va 1992—1993-yillarda amaiga oshirildi. Unda aholi yashaydigan davlatga tegishli uy-joylar, savdo, maishiy xizmatlar ko‘rsatish, dorixona va shu kabi 53,9 mingta mayda davlat korxonalari xususiylashtirildi. Ularning negizida 28,8 mingdan ortiq nodavlat korxonalari tashkil etildi. Ushbu bosqichning o‘ziga xos tomonlari shundan iborat bo‘ldiki, unda davlat mulkiga asoslangan korxonalami xususiylashtirish shakllarini tanlash va xususiylashtiriladigan mulkni baholash bo‘yicha tegishli tajribalar to‘plandi. Xususiylashtirishning keyingi - ikkinchi bosqichi ommaviy xususiylashtirish» davri deb nom oldi va u 1994—1998-yillami o‘z ichiga oladi. Bu davrda mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati, qurilish, avtomobil transporti, agrosanoat kompleksi va boshqa tarmoqlaming o‘rta va yirik korxonalari ochiq aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi va xususiylashtirildi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk bozorlarini shakllantirish boshlandi. Bundan asosiy maqsad xususiylashtirish jarayoniga aholining keng qatlamlari hamda chet el sarmoyalarini jalb etish va shu orqali mamlakatimiz iqtisodiyotining nodavlat sektorini jadal rivojlantirishni ta’minlash bo‘ldi. Ushbu bosqichda 21361 xususiylashtirilgan davlat korxonalari negizida 5747 ta ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, 3903 ta mas’uliyati cheklangan jamiyat va 11711 ta xususiy mulkchilikning boshqa shaklidagi korxonalar tashkil etildi. Xususiylashtirishning uchinchi bosqichi 1999-yildan boshlanib hozirgi kungacha davom etmoqda. Bu bosqich «yakka tartibda xususiylashtirish» davri hisoblanadi. Xususiylashtirishning ushbu davri awalgi bosqichlardan bir qator jihatlari bilan farq qiladi. Birinchidan, ushbu davrda iqtisodiyotning yonilg'i-energetika, metallurgiya, kimyo, temiryo‘l transporti va shu kabi boshqa strategik tarmoqlaming yirik korxonalarini chet el investitsiyalarini keng jalb etgan holda yakka loyihalar asosida xususiylashtirishga kirishildi. Ikkinchidan, ilgari xususiylashtirilgan korxonalar negizida tashkil etilgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlaridagi joylashtirilmagan, shu jumladan, davlatga tegishli aksiyalar paketlari hamda ayrim korxonalarni butunlay yoki ular mulkining bir bo‘lagini biija yoki biijadan tashqaridagi bozorlarda turli yondashuvlar va usullami qo'llash asosida sotish yo‘lga qo‘yildi. Uchinchidan, iqtisodiy nochor, zarar bilan ishlovchi hamda istiqbolsiz korxonalar va ular mulkidagi davlat ulushlari nol qiymat bilan chet el yoki mamlakatimiz 66 sarmoyadorlariga investitsiya kiritish hisobiga bepul berish tartibi joriy etildi va amalga oshirilmoqda. Xususiylashtirishning o‘tgan uch bosqichida jami 84,9 mingdan ortiqroq davlat korxonalari xususiylashtirildi, ular negizida aksiyadorlik, mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar hamda xususiy korxonalar tashkil etildi. Shu bilan birga, 2007-yilgacha 90,6 mingta davlat mulki obyektlari (qurilish tugallanmagan obyektlar, yer uchastkalari va boshqalar), shundan 69,5 mingtadan ortiq yer uchastkalari aholiga yakka tartibda uy-joy kurish uchun Respublika ko‘chmas mulk biijasi savdolarida 3,9 mlrd so‘mga sotildi.

45.