Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti foydali qazilma konlarini qidirish

Geofizik namunalash. Foydali qazilma sifatini baholash, bir qator holatlarda 
miqdorini belgilash uning yotish joyidagi sun‟iy yoki tabiiy ochilmalarda (quduq 
tubi, burg„i qudug„i, shurf va boshqalarda) turli asoboblar yordamida amalga 
oshiriladi. Geofizik namunalashning bir necha usullari mavjud. 
Selektiv gamma-gamma usuli bilan namunalashda ma‟danlardagi metall 
miqdorini aniqlash past energiyalarning (“yumshoq” nurlarning) gamma 
kvantlarini yuqori atom nomerlari bilan birgalikdagi elementlar atomlari 
tomonidan fotoyutilishning natijasiga asoslangan. Bu usul Fe, Mn, Sb, Hg, Pb va 
boshqa og„ir metallarning namunalardagi va tabiiy yotishdagi jami tarkibiga baho 
berish imkonini beradi. Namunalarni olish va qayta ishlashning ko„p mehnat 
qiladigan jarayonlarini ancha qisqartiradi. 
Absorbsion rentgeno-radiometrik usul bilin asosan namunalarda Pb, Hg, W, 
Sn, Cu va boshqa metallarning miqdori (tarkibi) aniqlanadi. 
Fluoressent-rentgenoradiometrik usul Pb, Hg, W, Sn, Cu, Fe, Mn va boshqa 
metallarni namunalarida va tabiiy yotishida aniqlaydi. 
Gamma elektron (emissiya) usuli bilan Pb, Hg va boshqa og„ir metallarning 
namunalardagi jami miqdori baholanadi. 
Gamma-neytronli (fotoneytronli) va neytronli alfa usullari berilliyning 
namunalardagi va tabiiy yotishidagi miqdorini tog„-kon qidiruv inshootidagi yoki 

---

- 
65
- 
burg„i quduqlaridagi tadqiq qilinayotgan ma‟danlarni surmaning radioaktiv gamma 
nurlari bilan nurlantirish yo„li orqali ulardagi berilliy miqdoriga bog„liq bo„lgan 
neytronlarning registratsiyasini aniqlashda qo„llaniladi. Berilliy uchun fotoneytron 
karotaj natijalarini qiyoslash, kern namunasini geologik hujjatlashtirish va kern 
namunalarining tahlili berilliy konlarini izlash va qidirishda bu usul ancha 
sezgirligini hamda, samaradorligini ko„rsatadi. Bu usullar bilan bajariladigan 
tahlillardagi farq kimyoviy tahlillarga nisbatan ±0,3 %dan oshmaydi. 
Yadroviy rezonans fluoressenksiya usuli bilan kassiteritdagi qalayning 
miqdorini namunalarda va tabiiy yotishda aniqlanadi. 
Issiq neytronlar usti bo‘yicha neytron-neytron usuli bilan tog„ jinslarining 
litologik bo„linishi va g„ovakligini baholanadi. 
Issiq neytronlar bo‘ylab neytron-neytron (absorbsion) usuli tog„ jinslarining 
litologik bo„linishi, B, Cd, Hg, Th va boshqa elementlarni miqdoriy aniqlashda 
qo„llaniladi. 
Issiq namunalarning radiatsion ushlab qolishning neytron gamma usuli bilan 
namunalarda va tabiiy yotishda B, Mn, Fe, Ni, Cr larning miqdorini aniqlanadi. 
Issiq neytronlardagi yo‘naltirilgan faollik usuli namunalarda va tabiiy yotishda 
Al, Mn, Cu, Ag, F va boshqa elementlarning miqdorini aniqlashda qo„llaniladi. 
Ayrim konlarda ftor bo„yicha yo„naltirilgan faollikning karotaj ma‟lumotlaridan 
foydalanilgan holda flyuoritning zaxirasini hisoblangani to„g„risida ma‟lumotlar 
bor. 
Tez harakatlanuvchi neytronlarda yo‘naltirilgan faollik usuli bilan 
namunalarda va tabiiy yotishda Fe, Si va boshqalarning miqdori aniqlanadi. 
Uran va toriyning miqdorini tabiiy raioaktivlik usuli bilan aniqlash uran 
konlarida keng qo„llaniladi. Radiometrik namunalash uchun turli xil radiometrik 
apparatura qo„llaniladi. 
Mis va boshqa elementlarning miqdorini sun’iy radioaktivlik usuli bilan 
aniqlashda uzoq yashovchi Cu64 izotopidan foydalaniladi. U elektr va radioaktiv 
maydonlarni qayd etishga moslashtirilgan kartoj stansiyasi tomonidan o„lchanadi. 
Tellurning miqdorini magnit usuli bilan aniqlash ma‟danning, tog„ jinsning 
yoki shlamning optimal o„lchamdagi burg„i qudug„ida maydalash yo„li bilan va 
maxsus asboblarda - kappametr yoki ferrometrlarda o„lchash bilan amalga 
oshiriladi. Magnit karotaj bo„yicha temir ma‟danlarida magnetitni, umumiy tellurni 
gamma-kartoj bo„yicha aniqlash ushbu konda kuzatiladigan korrelyatsion aloqalar 
asosida amalga oshiriladi.