Islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti

I.Yer osti konstruktsiyalari haqida umumiy tushuncha
1.1. Qurilish konstruktsiyalarni rivojlanish tarixi
Qurilish konstruktsiyalarni rivojlanish tarixi qadimdan boshlanadi - ishlov berilmagan toshdan qurilgan birinchi inshoatlar tosh davriga tug’ri keladi. Yog’och konstruktsiyalarni qo’llash ham qadimgi zamonlarga borib taqaladi. Bu tabiy ashyolar turar joylar qurishda va eng sodda inshoatlar - ustunlar, bostirmalar, kichik-kichik ko’priklar qurishda ishlatilgan. Quldorlik va feodal jamiyatlarida g’isht-tosh memorchiliging juda ko’p ulug’vor yodgorliklari - gumbaz bilan qoplangan saroylar, madrasalar, masjitlar qurilganini bilamiz. O’tgan davrda armotshli konstruktsiyalar payo bo’ldi va qonunchilik sohasi kengaydi. Polat elementlar bilan armaturalangan gisht-tosh konstruktsiyalar quvurlar, buyumlar, ko’priklar va boshqa shu kabilarni qurishda ishlatila bashladi. Bizning davrimizda devorbop ihothalarda, ustunlarda, tirak devorlarda g’isht-tosh konstruktsyalardan foydalanilmoqda.
Yg’och konstruktsiyalar qo’llashlng keng yoyilishi g’isht-tosh qurilishlar bilan qadama – qadam boradi. Birinchi yog’och ko’priklar bizning eramizgacha bo’lgan davrlarda qurilgan. Qadimgi vaktda uylar va qalla devorlarini qurishda ta'rashlangan yog’och konstruktsialardan foydalanilgan. Eg’och dizayni
rivojlana borgan sari shponkali, mihli, mihchupli
birikmali murakkab sistemar – qo’shma to’sinlar,
ramalar, gumbazlarda va joylarda foydalana boshladi. davolanish um yillar ichida elimlab tayorelim-yogochli va elim-fanerli qurilishlar, metall-yog’och fermalar, arkalar va boshkalar keng tarqaldi. Ayni bir vaqtda plastmasalardan foidalanib tayorlangan qurilishlar, konstruksiyalar katlamli plitalar, devorbop ihotalar, havo to’ldirilgan pnevmatik qobiqlar va boshqalarni ishlatish o’sib bormoqda.
Qurilish inshootlari uchun metallni birinchi bor X II asrda alokida detallar (tortqilar, mahkamlagichlar va x.) tarzida foydalana boshlandi. Butunlay metalldan (chuyandan) tayorlangan birinchi qurilishi konstruktsiyasi XVII - XVIII aerlarda paydo bo’ldi. XIX asrda cho’yan-temir fermalari parqinlab tayorlangan temir fermalar va temir konstruksiyalar paydo bo’ldi. Elektr payvandlashing rivojlanishi undan metall konstruksiyalarda keng foydalanishga olib keldi. Xozirgi vaqtda metall konstruksiyalarda. Biriktirishning bunday usulini elementlarini biriktirishning asosi bo’lib qoldy, bu esa metall sarfini kamaitirnshga va tayorlashdagi sermehnatlilikni kamaitirishga olib keldi. Metall konstruksiyalar jahonda yuqori darajada rivojlandi kam legarlangan o’ta mustahkam po’latlar va alyuminiy qotishmalarni, oldindan zuriqtirilangan, yahlit payvandlangan yengil va tarkibli konstruksiyalar muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. Juda ko’p noyob inshoatlar - balandligi 200-300 m dan ortik tele va radio minoralari, katta oraliqli ko’priklar, sport va ko’rgasma zallari honalarinng yopmalari, baland binolarning sinchlari qurilgan.
Temir-beton konstruksiyalari o’tgan asrning o’rtalarida payodo bo’ldi, biroq o’sha asrning ohiridayoq temi-betondan tayorlangan qovurg’ali orayapmalar, birinchi ko’priklar, quvurlar qurildi. XX asr bo'shida Moskvada to’sinsiz temir-beton orayopmalar, Nikolaev shaxrida esa dunyoda birinchi marta temir-beton mayok qad ko’tardi. Keyinchalik temir-beton konstruktsiyalar binolar va inshoatlarning yahlit qurilishlari tarzida tobora keng tarqaldi. 30 - yillarning birinchi marta oldindan zo’riqtirilgan konstruksiyalar paydo bo’ldi, ularning samaradorligi armatura po’lat va betonlash mexanik xossalari ortishi bilan, shuniigdek ularni tayyorlash texnologiyalari rivojlanishi bilan tez o'rtadi. Urishdan keyingi yillarda yig'ma temir-beton konstruktivlar gurkirab rivojlandi. Sanoat binolarida (kolonnalar, to’sinlar, fermalar, arkalar) yirik panelli turar joy va jamoa binolarida, muhandislik inshoatlarida (ko'priklar, yo'l o'tkazgichlar, gidrotexnika inshoatlari va boshqalar) da ixchamlashtirnlgan temir-beton konstruksiyalarning qo’llanishi qurilish kayfiyati datlarini ancha kiskartiradi, kuchli, qurish suratlarini jadal shakllanishi va tannarhini kamaytirishga olib keladi.
Temir-betondan kupgina noeb inshoptlar kurilgan. 1935 yildayok Novosibirskda usha zamonda eng katta hisoblangan 60 m diametli gumbaz qurilgan edi (kalinligi 7 sm), temir-betondan turli xil hil kobiklar kurishda keng foydalanildi (ularning oraliqda 200 m ortik berilgan. edi.) 1960 - 1966 Yillard Moskvada oldindan zuriklangan temir-betondan 500 m dan teleminor qurildi baland. Temir-konstruktsiya hozirgi zamonda kurilishning asosi bulib koldi, u zhamoa, sanoat va qishloq xoʻjaligi Binolari Qurilishida Cuplab Ishlatilishidan Tashqari, kuprik, gidrotexnika dudlangan shida va boskosohalarda muvaffaqiyat bilan islatilmokda.
Temir-betonning rivozhlanishi x, amda uning technician-
ictisodius orttirishng ortishi, beton va armatura mustahkamliginging ortisha, okilona taila ngankonstruktiv shakllarni kullash hisobiga ogirliklarining kamayishi, engil va govakln betonlarning, armotse-mentning ishlatilishn, tayorlash technology sining,ainixa murakkab qurilishlar (oldindan zuriktiQurilgan qurilishlar, yupka devorli faza ko
Qurilish konstruksiyalari — bino va inshootlarning asosiy qismlari. Koʻtaruvchi, toʻsuvchi, koʻtaruvchi-toʻsuvchi va yopuvchi kabi turlarga boʻlinadi. Arka, ferma va rama shartli ravishda koʻtaruvchi; devor va yopmalarning panellari, gumbaz va boshqa toʻsuvchi, koʻtaruvchi va yopuvchi Qurilish konstruksiyalari hisoblanadi. Qurilish konstruksiyalarining tekis (balka, ferma, rama) va fazoviy (gumbaz va boshqalar) xillari bor. Qurilish konstruksiyalari beton va temir-beton, metall, plastmassa, yogʻoch va gʻishtdan ishlanadi.
Qurilishda beton va temir-beton konstruksiyalar keng tarqalgan. Gidro-texnika inshootlari, yoʻllar, aero-dromlar, rezervuarlar qurishda yaxlit temir-beton ishlatiladi. Maxsus beton va temirbeton yuqori va past temperaturalar yoki kimyoviy agressiv muhitlar taʼsi-rida boʻladigan inshootlarni qurishda qoʻllaniladi. Metall konstruksiyalar, asosan, koʻp qavatli bino va inshootlarning sinchlari, sexlar, katta hajmli rezervuarlar, koʻpriklar qurishda ishlatiladi.
Gʻisht, tabiiy tosh, mayda bloklar va boshqa konstruksiyalar yirik panellarga qaraganda kamroq ishlatiladi. Yogʻoch konstruksiyalardan foydalanishning asosiy yoʻnalishi yelimlangan yogʻoch konstruksiyalarga oʻtishdir. Qurilishda koʻtaruvchi va toʻsuvchi konstruksiyalar uchun yelimlangan yogʻoch keng qoʻlla-niladi. Industrial konstruksiyalardan asbestsement pnevmatik konstruksiyalar; yengil qotishmalar va plastik massalar ishlatiladigan konstruksiyalar keng tarqalgan.