Исроилжон пўлатов, Ҳикматхон аҳмедова

 
Nutqning mantiqiyligi 
 
Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari – to„g„rilik va aniqlik bilan 
chambarchas bog„langandir. Chunki grammatik jihatdan to„g„ri tuzilmagan 
nutq ham, fikrni ifoda etish uchun muvaf-faqiyatsiz tanlangan leksik birlik 
ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning 
buzilishi ting-lovchi va o„quvchiga ifodalanayotgan fikrning to„liq borib 
yetmasligiga, ba‟zan umuman anglashilmasligiga sabab bo„lishi mumkin. 
Nutqni shakllantirishdagi e‟tiborsizlik oqibatida ba‟zan man-tiqsizlik ham 
yuz beradi. So„zlarni bir-biriga mazmunan bog„lash, ular o„rtasidagi 
grammatik aloqani to„g„ri shakllantirish sintaktik me‟yorga amal qilish-ning 
asosiy sharti bo„lib hisoblanadi. Mana bu misolda kuy va raqs so„zlarining 
diktor tomonidan uyg„un tarzda qo„llanib yuborilishi mantiqning buzilishiga 
olib kelgan: Endi kuy va raqslar tinglab, dam oling (televideniyadan). Kuyni 
tinglash mumkin, ammo raqsnichi? Hammomda qatiq va shisha idishlar 
iste‟mol qilish man etiladi (“Mushtum” jurnali). 
1
А. Қаҳҳор. Ёшлар билан суҳбат. Т., 1968, 44–46-бетлар. 

---

25 
Demak, mantiqiy nutq deganda yaxlit bir tizim asosida shakllangan, 
fikrlar rivoji izchil bo„lgan, har bir so„z, ibora aniq, maqsadga muvofiq 
ravishda yuzaga keladigan nutqni tushunamiz.
Nutqning tozaligi 
 
Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining ishlatilishida adabiy 
til me‟yorlariga amal qilish-qilmaslik tushuniladi. Yaxshi, namunaviy nutq 
hozirgi o„zbek adabiy tiliga, uning talablariga mos holda shakllangan 
bo„lishi, turli g„ayriadabiy va g„ayriaxloqiy til elementlaridan holi bo„lishi 
kerak. Chunki u boy ma‟naviy-axloqiy qadriyatlarga ega bo„lgan va bugun 
mustaqillik davrida yashab, dunyo hamjamiyati bilan teng mavqeda 
muloqotda bo„layotgan o„zbek xalqining madaniy darajasiga mos bo„lishi 
lozim.
Ijtimoiy muhitning tildan foydalanish jarayoniga ta‟sir ko„rsatishi tabiiy 
bir holdir. Kishilar o„z nutqlarida bilib-bilmay yoki e‟tiborsizlik oqibatida 
boshqa til elementlaridan ham foydalanadilar. Boshqa millat vakillari bilan 
yashash, mehnat qilish, ta‟lim olish, xullas, muomala jarayonida shunday 
hollar yuz beradi.
Boshqa tillardan so„z o„zlashtirish nutqda zaruriyatga ko„ra ulardan 
foydalanish salbiy hodisa emas. Ammo bunday so„zlar orasida varvarizm deb 
ataluvchi shunday bir qatlam mavjudki, ularni nutqda qo„llash-qo„llamaslik 
masalasiga adabiy til me‟yorlari nuq-tai nazaridan munosabat bildirish lozim.
Gap shundaki, varvarizm sifatida qaraladigan nu, kak, vot, sov-sem, 
voobщe, tolko, tolko tak, yestestvenno, ob‟yazatelno, konech-no, uje, pochti, 
tak chto, znachit, kak raz, neujeli, tem bolee, doku-ment, oformit qilmoq, 
organizovat qilmoq, prinimat qilmoq, razreshene olmoq, podpis qo„ymoq, bo, 
akun, soni kabi so„z va birikmalarning o„zbek tilida aynan ekvivalentlari 

---

26 
mavjud. Buning ustiga ular adabiy tilimizga kirgan emas. Demak, bu so„zlar 
o„zbek tili uchun me‟yor emas. Ammo biz ularni, ijtimoiy muhit ta‟siridan 
bo„lsa kerak albatta, farqiga bormasdan ishlataveramiz, nutqimizni nazorat 
qilmaymiz. Shu tarzda leksik me‟yor ham, nutq ham buziladi.
Shuning uchun ham tilda varvarizmlarning ishlatilishini ijobiy hodisa 
sifatida emas, balki me‟yorning buzilishi deb qarash va ularni nutqda 
qo„llamaslik lozim.
Imkoni boricha badiiy adabiyotda ham vulgar so„zlarni ishlatishdan 
qochish kerak. Chunki badiiy adabiyot kishilarga estetik ta‟sir o„tkazish 
vositasi bo„lishi bilan birga, tarbiya manbai ekanligini ham unutmasligimiz 
kerak.
Xullas, nutqnimizning tozaligi uchun kurash undan foydalanuvchi har bir 
kishining vazifasi bo„lishi kerak. Ana shundagina umummilliy til madaniyati 
haqida gapirishimiz mumkin bo„ladi.