Исроилжон пўлатов, Ҳикматхон аҳмедова
Download 0.84 Mb. Pdf ko'rish
|
Kitob 5547 uzsmart.uz
- Bu sahifa navigatsiya:
- O„tilgan mavzu
- 3. “Til robitai vositai olamiyondur” (A. O„tar) jumlasini izohlang. 4. Bilim egallashda til qanday vazifani bajaradi
- Yangi mavzu
|
b) tarbiyaviy maqsad: o‟quvchilarda nutqiy odob, nutqiy savodxonlikni
shakllantirish; v) rivojlantiruvchi maqsad: o‟quvchilarda notiqlik madaniyatini shakllantirish. Darsning jihozi: darslik, qo„shimcha adabiyotlar, ma‟ruza matni, grammatik o„yin, tarqatma materialar. Darsning borishi. Tashkiliy qism: Salomlashish. Davlat madhiyasini aytish. Navbatchi axboroti. Sinf ozodiligini va o‟quvchilarning darsga tayyorgarligini ko„zdan kechirish. O„tilgan mavzu: Tilning ijtimoiy mohiyati. Mavzu yuzasidan quyidagicha savolli kartochkalar tarqatiladi: 1. Til ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat taraqqiyotida qanday o„rin tutadi? 2. Til va madaniyat tushunchalari o„rtasidagi bog„liqlik nimadan iborat? 3. “Til robitai vositai olamiyondur” (A. O„tar) jumlasini izohlang. 4. Bilim egallashda til qanday vazifani bajaradi? 5. Fikrlash va so„zlash o„rtasidagi bog„liqlik va farqni tushuntiring. O‟quvchilardan savollarga javob olingach, zarur o„rinlari to„ldiriladi va xulosalanadi. Shundan so„ng uyga berilgan vazifa ko„rib chiqiladi va qanday bajarilganligi ayrim o‟quvchilarga o„qitib ko„rish orqali tekshirib boriladi. 13 Yangi mavzu e‟lon qilinib, sinf yozuv taxtasiga yoziladi. Mavzu ma‟ruza usulida reja asosida olib boriladi. Reja: 1. Nutq madaniyati tushunchasi. 2. Nutqiy madaniyatni shakllantiruvchi omillar. 3. Nutqiy savodxonlik o„lchovlari. 4. O„zbek nutqidagi kamchiliklar va ularni tuzatish yo„llari. Nutq madaniyati – tilning tuganmas boyligini egallashdir. Nutq madaniyatini egallash orqali kishi yetuklik sari bir qadam tashlagan bo„ladi. Insoniyat umummadaniyatining katta tarkibiy qismini nutq madaniyati tashkil etadi 1 . Nutq madaniyati – tor ma‟noda – til me‟yorlarini egallamoq, ya‟ni tafakkur, urg„u, so„z ishlatish, gap tuzish qonunlarini yaxshi bilmoq, shuningdek, tilning tasviriy vositalaridan har xil sharoitlarga mos va maqsadga muvofiq foydalana olish, ifodali o„qish madaniyatini egallash demakdir. Nutq madaniyati atamasi adabiyotlarda asosan ikki xil ma‟noda ishlatiladi: Birinchidan, nutq madaniyati deyilganda, nutqning fazilatlari (sifatlari) yig„indisi, bu fazilatlarning tizimi tushuniladi; ikkinchidan nutq madaniyati atamasi namunaviy nutq sirlarini egallash haqidagi ta‟limotni anglatadi 2 . Nutq madaniyati tushunchasi bu, avvalo, to„g„ri va shu bilan birga yaxshi so„zlash, ya‟ni madaniy-nutqiy protsess demakdir. Ammo madaniy gapirish uchun nutqda xizmat qiluvchi madaniy vositalar, ya‟ni aniqrog„i madaniy til 1 Х. Аҳмедова. “Ўқитувчи нутқи маданияти” (Маъруза матнлари). Қўқон, 2003, 30–31-бетлар. 2 Х. Аҳмедова. “Ўқитувчи нутқи маданияти” (Маъруза матнлари). Қўқон, 2003, 32–33-бетлар. 14 vositalari lozim bo„ladi. Shunga ko„ra aytish mumkinki, madaniy nutq ikki omil asosidagina yuzasiga chiqa oladi: a) madaniy til (adabiy til) vositalarining mavjudligi; b) ushbu madaniy til vositalaridan gapirganda yoki yozganda maqsadga muvofiq ravishda foydalana olish. Keltirilgan ikki omil asosida nutq madaniyati hodisasi ham, bizningcha, ikki xil talqin qilinishi va nomlanishi lozim bo„ladi. 1. Til madaniyati. 2. Nutq madaniyati yoki so„zlashuv madaniyati. Tilshunoslikda nutq madaniyati tushunchasini til madaniyati va so„zlash madaniyati tushunchasiga ajratish izchillikka ega emas. Umuman, bu ikki tushuncha, asosan, birga yoki qorishtirilgan holda, nutq madaniyati yoki til madaniyati atamasi bilan yuritilmoqda. Nutq madaniyati tilda ma‟lum me‟yorda keltirilgan til birliklarining nutqda, qo„llanish shart-sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu me‟yorga amal qilishni ma‟lum ma‟noda nazorat ham qilib boradi. Nutqdagi nutq va kamchiliklar tashkil qilinib, kamchiliklarni tugatishning eng ma‟qul yo„llari ko„rsatib turiladi. Tilning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi xalq hisoblansa ham, uning taraqqiyotida olimlarimizning, shoir va yozuvchilarimizning, davlat va jamoat arboblarining, pedagoglar va matbuot xodimlarining hamma jurnalistlarning xizmatlarini qayd qilish lozim. Ayniqsa, mustaqillik davrida tilshunos olimlarimiz, shoir-yozuvchilarimiz va jurnalistlarimizning xizmatlari katta bo„ldi. Ularning samarali mehnatlari tufayli tilshunoslikning ko„pgina yo„nalishlari bo„yicha qat‟iy me‟yorlar belgilandi, ona tilimiz rivojiga oid yangi qoidalar va qarorlar inobatga olinib o„tgan holda til birliklarining yozuv va muomala jarayonidagi namunaviy variantlari tavsiya etildi, til tizimidagi ko„pgina munozarali masalalar o„zlarining nazariy asosiga qo„yildi. 15 Tildagi birliklar va hodisalarning reallashuvi, mustahkamlanuvi hamda me‟yorlashuvida yozuvning xizmati katta bo„lib kelayotganligi shubhasiz. Nafaqat tilning me‟yorlashuvi, balki dunyo xalqlari taraqqiyotida ham yozuvning o„rnini chetlab o„tib bo„lmaydi. Zero, har bir xalq, millat sivilizatsiyasi u yaratgan yoki foydalangan yozuvga ham bog„liq. O„zbek davlatchiligining shakllanishi hamda xalqimizning dunyo fani va madaniyatida, binobarin, til va nutq madaniyatida tutgan o„rni, egallagan mavqei haqida so„z yuritganda bu xalqning necha ming yillar davomida foydalanib kelgan oromiy, yunon, haroshta, sug„d, xorazm, kushon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, urxun (runik), uyg„ur, arab, lotin, rus (kirillsa) yozuvlarini va yana lotin yozuvi asosidagi o„zbek alifbosiga o„tayotganligimizni eslash kifoya. Shunday ekan, o„zbek adabiy tilining shakllanishi, shubhasiz, o„zbek xalqi asrlar davomida foydalanib kelgan yozuv madaniyatining takomili hamdir. Shunday qilib, o„zbek adabiy tilining qanchalik me‟yorga keltirilganligi va unga qay darajada amal qilinishi umummilliy o„zbek madaniyatining taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan sanalar ekan, bu muammo bilan shug„ulanish ziyolilar, xususan tilshunoslarning bundan keyin shug„ullanishi va hal qilishi lozim bo„lgan dolzarb vazifasi bo„lib qolaveradi. Aqliy hujum uchun savollar: 1. “Nutq madaniyati” deganda nimani tushunasiz? 2. Nutqiy madaniyatni shakllantiruvchi omillar qaysilar? 3. Nutq madaniyatida me‟yorning o„rni qanday? O‟quvchilar bu savollarga javob berishga harakat qiladilar. O„qituvchi bu javoblardan ularning mavzuni qay darajada tushunganliklarini tekshirib ko„radi. Download 0.84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|