Исроилжон пўлатов, Ҳикматхон аҳмедова

III MASHG„ULOT. NUTQNING ASOSIY XUSUSIYATLARI 
Darsning maqsadi. a) ta’limiy maqsad: o‟quvchilarga nutqning asosiy 
xususiyatlari haqida ma‟lumot berish;
b) tarbiyaviy maqsad: o‟quvchi ekologik tarbiya berish; 
v) rivojlantiruvchi maqsad: talabalar nutqiy xususiyatlarini yanada 
rivojlantirish.

---

19 
Darsning jihozi: darslik, tarqatma materiallar, qo„shimcha adabiyotlar, 
ko„rgazmali vosita, ma‟ruza matni.
Tashkiliy qism. Salomlashish. Davlat madhiyasini aytish. Navbatchi 
axboroti. O‟quvchilarning, xonaning darsga tayyorligini o„rganish.
O„tilgan mavzu: Nutqiy savodxonlik va nutq madaniyati asoslari.
Mavzu yuzasidan talabalarga savolli kartochkalar tarqatiladi. O‟quvchilar 
javob beradilar.
1. “Nutq madaniyati” deganda nimani tushunasiz? 
2. Nutq madaniyati qoidalariga o„rganish nima uchun kerak? 
 
3. Olimlarimizning nutq madaniyatiga oid fikrlaridan keltira olasizmi? 
 
 
4. Savodxonlik nimalarga asoslanadi? 
 
O‟quvchilardan savolllarga javob olingandan so„ng, uyga berilgan 
topshiriq tekshiriladi. Bir-ikki o„quvchiga o„qitiladi. So„ng o„qituvchi bu 
mavzuni xulosalaydi.
Yangi mavzu bayoni reja asosida olib boriladi.

---

20 
Darsning rejasi: 
1. Nutqning to„g„riligi. 
2. Nutqning aniqligi. 
3. Nutqning mantiqiyligi. 
4. Nutqning tozaligi. 
5. Nutqning ta‟sirchanligi. 
Nutq so„zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning 
tashqi ko„rinishi bo„lib, u faqatgina tilga bog„liq sanalmasdan, shu bilan 
birga, ham ruhiy, ham estetik hodisa hisoblanadi. Shuning uchun ham unga 
namunaviy nutq sifatida baho berilganda tinglovchi va kitobxonga ko„zda 
tutilgan maqsadning, aytilmoqchi bo„lgan muddaoning to„liq borib yetishi, 
ularga ma‟lum ta‟sir o„tkazishi nazarda tutiladi hamda bu vazifalarning 
amalga oshirishda nutq oldiga ayrim talablar qo„yiladi. Bu talabalar 
grammatik ji-hatdan nutqning to„g„ri bo„lishini, so„zlar ko„zlangan ma‟noni 
aniq aks ettirishini, chiroyli, yorqin va ta‟sirchan bo„lishini taqozo qi-ladiki, 
ular nutqning asosiy xususiyatlari sifatida qaraladi. Nutq haqidagi ta‟limot – 
ortologiya ana shu sifatlarni o„rganish bilan shug„ullanadi.
Qadigmi davrlarda ham nutqning bu jihatlariga alohida e‟tibor berib 
kelishgan. Masalan, rimliklar namunaviy nutqning sifatlarini o„zida aks 
ettiruvchi qoidalar ishlab chiqishgan Mashhur notiq sitseron fikricha, aniqlik 
va tozalik nutq uchun shunchalik zarurki, ularni asoslab o„tirishning ham 
hojati yo„q. Ammo notiq tinglovchilarni o„ziga jalb qilishi uchun bu sifatlar 
hali yetarli emas. Buning uchun nutq jozibador bo„lishi ham kerak. Notiq 
Dionis Galikarnas esa nutqda maqsadga muvofiqlikni muhim deb hisoblagan.
Agar nutq ma‟lum vaziyat va shart-sharoitlarda amalga oshirili-shi 
nazarga olinsa, bunda joy, vaqt, mavzu va muloqot jarayonining maqsadi 
kabi omillar katta ahamiyatga ega bo„ladi. Aytilganlarni qisqacha 

---

21 
umumlashtiradigan 
bo„lsak, nutqning asosiy xususiyatlari sifatida 
quyidagilarni belgilash lozim bo„ladi: to„g„rilik, aniq-lik, mantiqiylik, 
ta‟sirchanlik, timsollilik, tushunarlilik va maqsadga muvofiqlik. Quyida ular 
haqida qisqacha ma‟lumotlar beriladi:
Savol: – Talabalar, nutqning asosiy xususiyatlari qaysilar ekan?
Talabalar javob beradilar:
– 
Nutqning asosiy xususiyatlariga to„g„rilik, aniqlik, mantiqiylik, tozalik, 
ta‟sirchanlik kiradi. Bundan tashqari nutqning timsollilik, tushunarlilik, 
maqsadga muvofiqlik kabi xususiyat- 
lari ham mavjud.