Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

Birinchisi — (kuproq) didaktik imkoniyatlar uqitishning maq- sad va vazifalariga mosligi.
Ikkinchi — (anikrok) ukdguvchining uzida tegishli tipdagi gu- rudiy uzaro alokdsa ishtirok etish buyicha kasbiy madorat shakl- langanligi.
Uchinchi — (anikrogi yanada kamroq) uqituvchining uzidagi te­ gishli shaxsiy yunalganlik. Uqitishning yangi usullarining emo- sional yugrilgan qizikish va sof didaktiq ya’ni, intellektual jidatdan qabul qilinishidan sung muqarrar ravishda uni uzlashti- rishga utish keladi. Aynan shu narsa kasbiy-shaxsiy xarakter kasb etadi.
Bunday utishning ikkita asosiy imkoniyati bor.

1. 
   Yangiliklarni ish jarayonida uzlashtirish. Ushbu utish usuli- ning teskari tomoni mufassal didaktik rejalashtirilgan takdir- da dam — shaxslararo munosabatlarda, fikriy yunalishlarda si- novlar va xatolar jarayoni bilan kechadi.
   
2. 
   Yangiliklarni modellashtirish amaliyotida uzlashtirish. Bun­ da ukitishning faqag qat’iy predmetga oid tomonigina emas, bal­ ki oldindan kurib bulmaydigan ijtimoiy-psixologik tomoni dam modellashtiriladi. Bunday uzlashtirish uqituvchining fikriy yunalganligini gurudiy kdyta ishlash xarakterini taqozo etadi, ijtimoiy-psixologik trening unsurlarini uzida mujassam etadi- ki, bu jarayonda uqituvchilar modellashtirish va uzlashtirish fao­ liyati ustida shaxsiy ish olib borishga jalb qilinadilar.
   

Tajriba kursatishicha, didaktik innovatsiyalarni uzlashtirish yulida ukituvchining oldida shaxsiy qoidalar stereotiplari bi­ lan botiq kasbiy-shaxsiy xarakterga ega kdyinchiliklar paydo bula­ di. Ularning tipik namoyon bulishi — avtoritar tuzilishdagi ish- ning odatdagi shablonlariga «qaytish»dir.
Boshqaruvning mavjud kup pogonali amaliyotida darakatlar aniq muvofikdashtirilmagan. «Yuqori»dan (vazirlik — ta’lim muassa- sasi) keluvchi normativ, instruktiv va boshqa sirkulyar dujjatlar okrimi zaruriy tashkiliy ish bilan ta’minlanmagan. Shunday fakt- lar uchraydiki, mudim karorlar ifodalangan dujjatlar viloyat va tumanlar darajasida krlib ketib, egasigacha yetib bormaydi, boiщa dollarda esa, dujjat ijrochigacha yetib boradi, ammo bir qator sa- bablarga kura, u samarali ijro etilmaydi.
Kursatma beruvchi ortikcha axborotlar juda kup. Boshqaruvning x;ar bir boskichida axborotlar okilona saralanmaydi, ya’ni uning junatilishi (yukoriga yoki kuy iga) zarur bo‘lgan kiem i tanlab olin- maydi. Natijada boshqaruvning turli buginlaridagi xodimlar turli kanallardan keladigan axborot okimiga kumilib qolishadi, ammo ayni paytda boiщaruvga oid tufi karorlar qabul kilinishi uchun zarur ma’lumotlar yetishmasligi kuzatiladi.
Axborot ta’minoti infratuzilmasi rivojlanmagan, u zarur tex­ nika bilan zaif ta’minlangan. Okibatda axborotning xarakatida uzilishlar yuz bermokda, ular ijrochilarga kechikib yetib bormokda. Ta’lim tizimi, uning alovdsa xodimlari faoliyatida axborot olish jarayoni birdan-bir maksadga aylanmokda. Masalan, joylar- dan turli masalalar buyicha axborot suraladi, olingan javoblar yotma jildga tikiladi va shu bilan jarayon yakunlanadi. Mazkur ma’lumotlarni kayta ishlash va olingan xulosalardan foydalanish bunday xodimlarning vazifasiga kirmaydi. Natijada ta’lim mu- assasalarining ma’muriyati xech kimga kerak bulmagan ma’lumot­
larni tuzish uchun juda kup vakt sarflashadi.
Oxirgi yillarda ta’lim statistikasiga yetarli baxo bermaslik Xolati kuzatilayapti. U lozim darajada tezlik bilan yangilanma- ganligi uchun statistika yangilanayotgan ta’lim tizimidan sezilar- li darajada ortda koldi.
Boshqaruv axborotining yaxlit tizimi yaratilishi, bizningcha, tax- liliy faoliyat sifatini ancha yaxshilaydi va tegishli ravishda, fao- liyatni rejalashtirish tizimiga va ijobiy natija olishga ijobiy ta’sir kursatadi.
Boshqaruv jarayoni axborot olish, yotshi, kayta ishlash va uza- tish, tegishli boshqaruv karorlarini ishlab chikish va qabul kilish vazifasining bajaril ishi bilan boglikdir. Muassasa boshqaruv xodimi, bir tomondan boshkariluvchi ob’ekt tugrisida ob’ektiv, ishonchli va tulik ma’lumot (kuyidan axborot)ga ega bulsa, ikkinchi tomondan zarur normativ axborotga biron-bir muammo yuzasidan boshqaruvga oid tugri karor qabul kilishi mumkin. Masalan, tuman XTB mudiri konkret bir maktab buyicha karor qabul kilar ekan, u xakvda tulik axborotga ega bulishi va ayni paytda, umumiy urta ta’lim muassasasining faoliyatini tartibga soluvchi normativ xuj- jatlardan xabardor bulishi zarur.
Eng avvalo, shuni yodda tutish kerakki, ta’limni boshkarish organ- lari, kup xollarda kuzatilgani kabi, oddiy retranslyator vazifa- sini bajarmasligi kerak. TXTB xodimlari yukoridan olingan buy- RUQ karor, tadbirlar rejasiga javob tarikasida uz buyruklari va tadbirlar rejasini ishlab chikib, ularni ta’lim-tarbiya muassasa- lariga junatishlarini rukach kilib, bizga e’tiroz bildirishlari
mumkin. Xa, shunday. Ammo mazkur buyruk va rejalarning tadlili shuni kursatadiki, ular m o x i ya t a n yukoridan olingan usha buyruk va rejalarning takrori disoblanadi, ya’ni retranslyatsiya suzi tulik uzini oklaydi.
Olingan narsaning barchasini anik maksad yulida kayta ishlash (tanlash) kerak. Kuyiga, ya’ni ta’lim-tarbiya muassasalariga fakat ularning faoliyat kursatishi va rivojlanishi uchun eng zarur bo‘lgan dujjatlar, mazmuni va muddati anik bo‘lgan, amaliy, bajarsa bula- digan, ijrochilar uchun tushunarli bo‘lgan eng zarur kursatmalarni yuborish koida tusiga kirishi zarur.
Kirish dujjatlari bilan ishlashni kurib chikaylik.
Xujjat bilan ishlashning barcha boskichlari mudimdir. Ular­ ning dar biri aloxdda disoblashishni talab etadi. Shulardan ba’- zilariga tuxtalamiz.
Masalan, dujjatni ta’lim-tarbiya muassasasiga kanday yetkazish mumkin? Zamonaviy axborot texnologiyalari asrida bu masala mu- ammosiz dal kilinadiganday tuyuladi. Biroq amalda bu oson emas va yukorida ta’kidlangani kabi, kupincha dujjatlar egasiga yetib bormaydi. Avvalo, tan olish kerakki, kompyuterlashtirish, axbo­ rot tarmoklari dali dayotimizning barcha sodalariga kirib borma- gan, bu kelajakda amalga oshadigan ish. Xozirgi iaytda mavjud im- koniyatlarning barchasidan foydalanish lozim:

• 
  kompyuter tarmoklari orkali (ular bor joyda);
  
• 
  dujjatning disketdagi nusxasi bilan ta’minlashan kurer orkali va d. k.
  

• 
  dujjatni kupaytirish va tarkatish (pochta, chopar orkali va d. k.);
  
• 
  madalliy (pedagogik) matbuotda e’lon kilish orkali;
  
• 
  axborot (oylik) byulleteni (tuplam) chikarish.
  

Shu bilan birga, bizningcha, barcha sifat kursatkichlarini ra- kamlarda ifodalab bulmaydi. Odamlar datto rakamlarda ifodalan- gan kursatkichlarga karab dam bado berishadi, ba.\oning ob’ektivli- gi esa, rakamlarning nechogli x;akkoniy ekanligiga boglik buladi. Monitoring tizimining tadlilida biz ta’limning modellari-
da, uzluksiz ta’lim tizimida va ta’lim muassasalarida monito- ringdan foydalanishga doyr ba’zi juda mudim misollarni keltir- diq xolos. Mazkur vaziyatda vazifa dar bir konkret x;odisa buyicha maksad va vazifalarini konkretlashtirishda, materialning kayta ishlanishi, tadlili, talkini va badolanishiga mos shakl va vosita- larini tanlashdan iborat buladi.
Ta’lim sifatini boshkdrish tizimini rivojlantirish —dav- lat ta’lim siyosatining, Kadrlar tayyorlash milliy modeli va das- turining (4.6 va 4.7-bandlari) ustuvor yunalishlaridan biri. Bun­ dan taiщari, ushbu muammo doimiy tadlil, takomillashtirishga mansub bulib, ilmiy tadqikrtlarning mustakdl, isti^bolli yuna- lishi damda fanning dolzarb va doimiy vazifalaridandir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning ik- kinchi.bos^ichini dech bir mubolagasiz ta’limning yuk;ori sifati­ ni ta’minlash, uning bosh makradi va vazifasi — komil Shaxsni voyaga yetkazishni amalga oshirish choralari damda mexanizmlarini konkretlashtirish bosk;ichi buldi, deb atash mumkin.
Ta’lim sifatini boiщarish — murakkab, serk;irra muammo. Bu muammo davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim tizimi darajasida, min- tak;a darajasida va bevosita ta’lim muassasalarida, shuningdeq tash- kiliy, tarkibiy, mazmuniy, metodik yunalishlarda damda pedagog kadrlarning yukrri saviyasini shakllantirish orkdli dam etiladi. Ta’lim sifatining davlat kafolatlari Uzbekistan Respublika- sining «Ta’lim tugrisida»gi krnuni damda «Kadrlar tayyorlash mil­ liy Dasturi», Uzbekistan Resiublikasining dukumat karorlari, dav­ lat ta’lim standartlari asosida va ularning yordamida ta’minlana- di. Idoralar darajasida — bu xalk; ta’limi, oliy va urta maxsus ta’lim vazirliklari, ta’lim muassasalariga ega bo‘lgan vazirliklar faoliyati, ta’limni boiщarish vakolatiga ega organlarning buyruq-
lari damda yuriqnoma dujjatlari va shu kabilardir.
V Ta’lim sifati turli shart-sharoitlar va omillar: zaxiralar va kadrlar bilan ta’minlash, shuningdeq ukuv-tarbiya jarayonini te- gishli darajaga kutarish va tashkil qilish disobiga tartibga soli- nadi damda kafolatlanadi.
Davlat va jamiyat islodotlar tashabbuskori damda Kadrlar tayyor­ lash milliy dasturini amalga oshirish kafolati bulib maydonga chi- k;adi. Yukrri ta’lim sifatini boshkdrish va ta’minlash milliy ti­ zimining prinsipial xususiyati, kuplab chet el analoglaridan farq- li ravishda, aynan ta’lim sifati davlat kafolatlarida damda ta’lim sifati muammosini dal etishda jamiyatning ishtiroki mudimdir.
Xozirgi sharoitda ta’lim sifatini boshqarish mustadkam il­ miy asosda kurilishi lozim. Utgan yillarda umumiy boshk;aruv na-
zariyasi xar xil tipdagi ijtimoiy tashkilotlarni boshkarish, shu jumladan, uzluksiz ta’lim tizimini, ta’lim muassasalarini va ta’lim sifatini boshkdrishni ilmiy ta’minlashni ishlab chikish uchun asos bulib xizmat kil ishga da’vat etilgan kuplab sermadsul goyalar bilan boyitildi.
Boshqaruvga turlicha yondashuvlar mavjud, lekin ularning ^amma- si biron-bir tarzda, boshqaruvni tashkil kilishdagi aloxida fun­ ksiya sifatida tushunishdan kelib chikadi, bu funksiyaning amalga oshirilishi uning xayot faoliyatining muayyan maksadga karatilgan- ligini va tashkiliyligini ta’minlaydi xamda boshqaruvchi tizim- lar komionentlari kurilishi va xususiyatlari urtasidagi, tashkil Kilish faoliyatining tashki xamda ichki shartlari va uning natija-
i urtasidagi alokalarni urganishga yunaltiriladi.
Umuman, xulosa kiladigan bulsaq ta’lim sifatini boshkarish- ir xozirgi zamon konsepsiyasi jamiyatni rivojlantirishning umumiy boshqaruv konsepsiyasi bilan xamoxangligini kayd etish
zarur. Bu kuyidagilarni ta’kidlash imkonini beradi. /