Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

Uchinchi bossich — olingan natijalarni qayta ishlash va taxlil uilish. Ukdtuvchilar natijalarni sifat buyicha direktor urinbo- sarining bevosita bonщaruv xodimiligi ostida qayta ishlaydilar. Uqituvchilar jadval tuzishadi, ukuv materiali uzlashtirilishining koeffitsientini disoblab chikrishadi, un balli tizimni an’anaviy
besh balli tizimga utkazishadi va baxolarni jurnalga kuyishadi. Umum­ ta’lim fanlari siklida muammoli ukuv darslarining ulushi klassik darslarga nisbati 85 %ga 15 %ni tashkil etadi. Bu nisbat boshkd fan- larda ukdtishning faol shakllari foydasiga siljiydi. 65 %ga 35 % bo‘lgan maksimal nisbatga «Menejment», «Estetika», «Tijorat fao- liyatini kompyuterlashtirish», «Ijtimoiy fanlar asoslari» singa­ ri predmetlar rdituvchilari erishishgan. Bunda muammoli ukitish- ning asosiy vazifasi dastur materialini uzlashtirishdagina emas, mustakil taxdil motivatsiyasida, qabul «.ilishan qaror uchun mas’uli- yatda, kushnmcha bilimlar olishga intilishda namoyon buladi-ki, bu gan- langan kasb buyicha ilm olishga bo‘lgan faollikni ragbatlantiradi.
Keyingi yillarda ukitishni individuallashtirish katta axamiyat kasb etmokda. Ta’lim va tarbiyaning individual damda jamoa shakl- laridan mushtarak dolda okilona foydalanish ukituvchining mala- kasiga bonshk;.
Olingan natijalarning taxdili metodika komissiyasi, pedagog- lar kengashi yikiliiparida muxokama kil inad i.
Turtinchi bosqich — isloxotlar mazmuni, diagnostika utkazish - ning shakl va metodlarini tuzatish. Bilim va malakaning test utka­ zish yuli bilan baxolanishi ukuv materiallarining uzlashtirili- shi tufisida uz vak^ida axborot olish imkonini beradi, bundan ukituvchilar uk;itish faoliyatini takomillashgirish va kamchilik- larni tuzatishda foydalanishlari mumkin. Shaxsning kamolot da- rajasini baxolash xar bir boskichda ukituvchiga u yoki bu ukuv guru- xining imkoniyatlariga kdrab ish tutishga yordam beradi. Dare utish- ning kaysi metodi dastur materiallarining uzlashtirilishiga kuprok moe kelishi aynan mana shunga boglikdir. Ukituvchilar ri- vojlanish testi natijalaridan ba’zi ukuvchilarga krbiliyatiga yara- sha individual yuk belgilash uchun foydalanadilar.
Utkazilgan tadk;iqotlar an’anaviy metodlarni tuldiruvchi test topshirikdarini kullash makshdga muvofikdigi va samarali ekan- ligini kursatdi. Testlardan nazorat topshirigi sifatida foyda- lanilgan didaktik vaziyatlarning taxlili:

• 
  testlarni bajarish jarayonida taqkoslash muxim urin tuti- shini;
  
• 
  testlarni kullashda ukuv materialining uzlashtirilishini, dar bir talabaning umumukuv va kasbiy krbiliyatlari rivojidagi muammo va kamchiliklarning darajasini anikdash imkoni buli- shini;
  
• 
  test topshirikdari yuksak ukuv potensialiga ega ekanligini;
  
• 
  testning murakkablik darajasi turlicha bo‘lgan t o p shi r i a r - dan tashkil togshshi darajalar buyicha sinalayoggan tayyorgarlikni tabaqalashtirish imkonini berishini;
  
• 
  test natijalari ukituvchiga uz faoliyatini muntazam ravishda tuzatib borish, muaylimlik ishini intensivlashtirish imkonini berishini kursatdi.
  

Tajribadan ta’lim sifatini kdyta ishlash, tadlil kdlish va utkazish uchun mas’uliyatni markazlashtirishda test nazorati nis- batan eng makbul usul disoblanishi ma’lum buldi.
Natijalar ta^lilidan sung tashxislashning strategik vazifa- lariga guzatishlar kiritiladi. Tuzatishlardan keyin yangi nazorat va tekshiruv topshirikdari badolanadi. Ular tekshiriladi, k;ayta ishlanadi, tadlil uilinadi va d.k. Urni kelganda bu siklni ^am shardlaymiz. Uning tuliq doirasi — bir yil. Biroq ta’lim sifa­ tini nazorat ^ilishning kompleks tizimini joriy qilish texno­ logiyami birgina bosuichinin g mavjud bulmasligi dam butun jamoa- ning darakatini yukda chiqarishi mumkin.
Tajribadan kurinishicha, ta’lim sifati:

• 
  peda’goglarning kasbiy ma^oratiga;
  
• 
  ukuv-ishlab chikdrish jarayonida pedagogik texnologiyalarga ega bulish darajasiga;
  
• 
  abiturientlarning kasb tanlash va psixodiagnostikasi nati- jalariga;
  
• 
  ta’lim oluvchi va uk.ituvchilar uchun kasb (mutaxassislik) buyicha standartlarga muvofiq ravishda ishlab chiqilgan ukuv dasturi va kullanmalarining ilmiy-metodik ta’minlanishi va sifatiga dar tomonlama boglikdir. Ulardan birginasining uzgarishi dam butun tizimning uzgarishiga olib keladi. Uzgarishlar sifat jidatdan qan- cha ijobiy bulsa, ta’lim muassasasi shunchalik yaxshi natijaga eri- shadi, bigiruvchining sifati govori buladi.
  

IV. 3.3. TA’LIM MUASSASASI F AOLIYaTINI BADOLASh

Barcha ta’lim muassasalarida badolash tizimi va jarayoniga to- bora kagga adamiyat berilmokda. Bu bejiz emas, negaki, bado ukuv- chilarga, ota-onalarga, tashkilotlarga, ta’lim tizimi bopщaruv xodimiyatiga, xukumat va butun jamiyatga ta’lim natijalarini «si­ fat» atamasidan foydalangan dolda uzlashtirish va samaradorlik tarzida badolash imkonini beradi. Badolash konsepsiyasining uzi oxirgi un yil mobaynida sezilarli uzgarishlarga uchradi; u endi nafak.at ukuvchilar va ular erishgan natijalarga, balki muassasa- larga, uqituvchilarga va butun ta’lim tizimiga daxldordir.

Vakolatlarning tak.simlanishi, muassasalar mustak;illigining oshishi, byudjetning ta’lim tizimiga uz faoliyati yuzasidan xiso- bot berish buyicha kuygan talablari badolashning adamiyati tobora oshishiga olib keldi. Badolash zarurligi tan olingan bulsa dam,
uni amalga oshirish murakkabligicha krlmokda; fakdt «son jixatdan» yondashuv kupincha umumiy bulib qolayapti, ayni paytda, faqat «sifat jixatdan» yondashuv xdm ob’ektiv mezonlar mavjud emasligini tas- dikdaydi. Shu tarifa turli tartibotlarning uygundigi sharoitdagina krnikdrli natijalarga erishish mumkinligi ayon bulayapti.
Masalan, umumiy urta ta’limning ikkinchi bosqichida ukuvchi- larni badolash kupincha an’anaviy, yanada anikrogi, «umumiy» tip- da bulib krlayapti. U yutuklarni ulchashga asoslangan bulib, shu ta­ rifa tanlash va badolash funksiyasini bajarmokda.
Buning ustiga ukish jarayonining uziga va badolashga tobora kuproq e’tibor kdragilayapti (masalan, ta’limning boshkd boskrich- larida yetarli darajada kup kullanilmokda). Krlaversa, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablariga muvofiq, butun darakat ba- dolashda fakdt bilimning uzini emas, balki malaka kunikma va munosabatni dam disobga olishga yunaltirilgan. Umuman olganda, badolashning yaxshilanishi bir tomondan, ukrituvchilarning bado- lash sodasidagi kasbiy bilimdonligini mustadkamlash orqali, ik­ kinchi tomondan, «mos», «ishonchli» va «boshk.ariluvchan» yulni ish­ lab chikupi orqali ruyobga chikddi.
Muassasa nazarda tutiladimi yoki pedagogii, bundan kagiy na- zar, badolash dar doim fasat tor ma’nodagi samaradorlikning emas, balki sifatning dam ta’rifini topishni bildiradi. Ammo, eng avvalo, ran «Yaxshi makgab qanday buladi?» yoki «Kimni yaxshi peda­
gog deyish mumkin»ligini bilish xususida ketmokda.
Keyingi yillarda ta’lim muassasalarini boshkdrish sodasida olib borilgan tadk;iqotlar shundan darak beradiki, ta’lim sifa- ti, ta’lim jarayonining samaradorligi ularning vazifalari aniq belgilangan, yaxlit dasturi bo‘lgan, ukuvchilar kup vaщ’ini konkret masalalarni dal kdnishga bagishlaydigan, uzaro boglangan pedago­ gik boshkdruv amalga oshiriladigan, ukdguvchilar uz malakasini mun- tazam oshiradigan va uz ukuvchilaridan kup narsalarni kutadigan, tartib-intizom dukm surgan, normativ badolash doimiy ravishda amalga oshiriladigan va nidoyat, ota-onalar damda jamoatchshshk bilan mustadkam alokd urnatilgan takdirdagina tan olinadi.
Yaxshi ta’lim muassasasi alomatlari ruyxatiga: ta’lim-tarbiya jarayonining tashkil etilishi, ma’muriy choralar, ta’lim siyosati- ni ishlab chiqish jarayoni, boshqaruv xodimlari tarkibi (muditi), uqituvchilarning malakasini oshirish, taglim jamoasi va madal- liy ta’lim boshqaruv xodimlari bilan alokdlar, TM madaniyati kabilar kiritilishi mumkin.
Shu tarifa, TMni badolashda uzaro aloqadorlikda kurib chiqi-
ladigan uchta omil: uqituvchi, ta’lim muassasalari, tashkd tashki- lotlar kdtnashadi.
Xakdoniy badolash ob’ektiv ravishda kugщirrali: siyosiy, idti- sodiy, pedagogiq texnik va datto, axlokiy muammo bulib qoldi.
Ta’lim sifatini bonщarishning dozirgi nazariyasi va amaliyo- tidagi muxim muammo baxolashning maqsad va metodikasini ishlab chikish xisoblanali. Xozirgi paytgacha badolash test utkazish bilan bir xil deb disoblanar edi. Yukrrida ta’kidlanganideq ta’lim sifatini badolash ta’lim muassasasi faoliyati yunalishlarining kengroq doirasini kdmrab oladi.
Oxirgi yillarda ta’lim muassasalarini badolash doimiy tash- vishda bulib qoldi. Agar ukuvchilarning yutukdari asosiy mezon bulib tuyulsa, dar bir muassasani alodida shartlarini disobga oluvchi boshkd kursatkichlar: uk;iguvchi va ukuvchi munosabatlari, pedagog- larning malakasi, mavjud moliyaviy manbalar, ukuvchilarning ij- timoiy muditi, IJGIMOIY-IK.TISODIY asos dam disobga olinishi lozim va x;.k. Aniq ulchanadigan natijalardan tashkdri, muassasa oladitan «kushimcha qiymat» tushunchasi dam ki zik.arli mezon bula olishi mumkin.
Umuman olganda, ta’lim muassasasini badolash ichki uzini-uzi badolash va tasщi badolashni uz ichiga olishi keraq degan fikrga kushilish mumkin.
Pedagoglarni badolash dam nidoyatda nozik masala disoblanadi. Moliyaviy advol (xizmat buyicha daq tulash) bilan botiq chora si­ fatida u samarasiz bulib, kupincha ba’zan ta’lim muassasasi ichida keskinlikni, zidsiyatlarni keltirib chiqaradi. Uqitishni yaxshi- lash va kasbiy ravnaqqa olib keluvchi chora sifatida u kuproq xay- rixodpik bilan kurib chiqiladi. Uk^puvchilar uz sodasining konk- ret bosk^chlarida va bevosita ta’lim muassasasida ularning ixtiyo- riy ishtirokini qamrab oluvchi damda uzini-uzi badolash va damkasblarni badolashni uygunlashtiruvchi metodlar muvaffakdiyat- ga olib keluvchi eng maqbul omil disoblanadigandek tuyuladi. Pe- dagoglarning uz badosiga umumiy munosabati «muassasa madaniyati» bilan tugridan-tugri botiq ekanligi dam qayd etiladi. Bu — ish vaziyati (muditi), ierarxik nufuz, jamoadagi shaxslararo munosa- batlar, uzaro ishonch, ta’lim loyidasi va d.k.
Shu narsa tobora aniq bulib bormokdaki, ta’lim tizimining tayanch (asosiy) birligi, xususan urta ta’limda, sinf emas, balki ta’lim muassasasining uzi va uning muditidir. Gai turli ishti- rokchilar — ukituvchi va ukuvchitarning rolini individual («men va mening ixtisosim!») tushunishdan umumiy javobgarlik va dam- korlikni tushunishga utish tugrisida ketmokda. Aynan kup profes­ sional «ta’lim jamoasi» atrofida ta’lim va tayyorgarliq muassa­ sa ichidagi birgalikdagi boshqaruv amalga oshirilishi kerak. Shu-
ningdeq pedagogik jamoa «ta’lim damjamiyagm» (oila, xokimiyat, ik^tisodiyot, jamoat tashkilotlari va x.k.)ni tashkil etuvchi tashk;i dunyo uchun ochiq bulishi lozim. Faoliyat yuritishning bunday tuzil- masi uz nomiga munosib pedagogik loyщaning yaratilishiga olib keladi. Bunday yondashuv boshkacha ustunlikni dam beradi: u «jamoa- ning jamoaviy vakolati» degan k;iziqarli goyani amalga kiritadi. Xar bir kishi uzining shaxsiy vakolatini keltiradi, lekin undan barcha vakolatlarga ega bulish kutilmaydi.
Bunday faoliyat yuritish bilan bogliq talablar juda xam kup: eng avvalo, xamkorlikka taallukdi va biz ushbu xisobotda keltir- gan barcha narsalarni yodga olish mumkin; bu yerda muassasadagi bar­ cha xodimlarning boshqaruvda birgalikdagi ishtiroki zarurligini kushimcha qilish lozim; shu ma’noda muassasa bopщaruv xodimining roli birinchi navbatdagi masala bulib koladi.
Tayyorlash (ta’lim) masalasiga kelsaq uning yangi istikbolining natijalari xam juda muximdir. Uzbekistonda ukituvchilarning tayanch tayyorgarligi soxasida juda kup ishlar amalga oshirilgan: talablar darajasi oshirilgan, taxsil mudsati kupaygan, professionallashgan, nazariya va amaliyot yaxshiroq uygunlashtirilgan, pedagogik va didak- tik bilimdonlik rivojlangan, ilmiy ishlar bilan alokd mavjud, yangi texnologiyalardan foydalanilmokda va dk. Ammo uzini-uzi ba- Xolashga («uzini-uzi tan&ds kdluvchi muallim»), nisbiy bilimdonlik va kommunikatyvlikka, predmetlararo alokaga, jamoada ayirboshlash va ishlashga xali kam e’tibor berilmokda... Vaxolanki ular xayotda, pedagogik bilimdonlik singari, juda muxim axamiyatga egadir.
Ta’lim bilan boglik bulmagan xodimlarni shujumladan, muassasa boshkdruv xodimlari yoki ma’murlarni tayyorlashga kupincha e’tibor- sizlik bilan karaladi. Uzluksiz ta’limga kelganda (garchi, bir umr tayyorlash xakdda goyaga xamma kushilsa xam), u xam juda kam rivojlan­ gan. Umid bogaasa buladigan tendensiyalar sifatida shuni kayl etish lozimki, muassasa doirasida uzluksiz ta’lim ma’kullangan, u ishti- rokchilarning real edtyyojlariga javob beradi, mavjud vakolatlardan foydalanishga (xamkasblar yordamida tayyorlash) va xatto ta’lim muas- saeasining muxim «bopщaruv elementa» bulishiga imkon beradi.