J a h o n w 2 sargitzasht a d a b iy o t I

229

—  K o‘zim ga  to ‘qqiz  yoshli  qizchaning  suv  beti- 
da  qalqib  tu rg a n   o ‘ligidan  boshqa  hech  n arsa 
k o ‘rinm asdi  o‘sha  payt.
—  Demak,  vos-vosda  qolgansiz?  Shundaym i?
—  Yo‘q,  es-hushim   joyida  edi.
—  H am m asiga  ochiq  iq ro r  bo‘lganingiz  uchun 
tashakkur!  —  sekin  o ‘rn id an   tu ra   boshladi  te r ­
govchi  janoblari,  —  o‘ylaym anki,  so 'n g g i  suhbat- 
larim iz  ham   ana  shunday  sam im iy  o ‘tad i.  Tayinlab 
qo‘yam an,  sizga  tu sh lik k a  yaxshi  taom   berish ad i, 
ro tm istr,  olib  chiqing  mahbusni!
VI  b  o b
N A J O T   YULDUZI
O ^sh a  kun i  V ladim irov  to ‘ra   garch i  «gunohi 
isbotlanm agan  m ahbusning  oyog‘iga  k ish an  urish- 
larig a  norozilik  b ildiram an»,  deb  ay tg an   bo‘lsa 
ham  unin g  so‘zlari  inobatga  olinm adi.  Namoz 
P irim qul  o ‘g ‘lin in g   ik k i  m a rta   qam oqdan  qochgan- 
ligi  v a  b ir  necha  bor  qursh o v lard an   omon  chiqib 
ketg an lig in i  politsm eyster  jan o b larid an  to rtib   to 
T u rk isto n   general  g u b ern ato rig ach a  ham m alari 
yaxshi  bilish ard i.
Oyog‘idan  k ish an n i  olm adilar.  Ammo,  o‘sha 
k u n la ri  N am ozning  k ay fiy atin i  ko‘ta ra d ig a n   bir- 
ikki  voqea  bo‘lib  o ‘td ik i,  k o 'n g lin in g   q ay sid ir  bur- 
chagida  m iltillab  tu rg a n   um id  ch iro g ‘in in g   piligini 
ko‘targ an d ek   b o id i.  Qamoqqa  olingan  do‘stla ri- 
ning  deyarli  ham m asi  bilan  ko‘rish ib   oldi.  T er­
govchi  jan o b lari  N am ozni  u la r  bilan   birm a-b ir 
y u zlash tirib   chiqdi.  B ir-b irini  tan ish -tan im aslig in i 
aniqlab  olmoqchi  edi.  X ay riy at,  ko‘p lari  Namozni 
tan im a slik larin i  ay tish d i.  «Biz  boshqa  to ‘dada 
edik.  0 ‘nboshim iz  ham   boshqa  odam  edi.  H a r  biri- 
m izning  kim d ad ir  alam im iz  bor,  o ‘shandan  o ‘ch 
olgani  m ustaqil  bosh  ko‘ta rib   chiqqanm iz»,  deb 
tu r ib  
o lish d i. 
U la r 
N am o zn in g  
g u n o h in i
230

y e n g illa tis h g a ,  bo ‘yn ig a  q o ‘yilm oqchi  b o ‘lgan 
behisob  a y b larn in g   b ir  qism ini  o‘zlarig a  olib, 
b o s h liq la rin i  o ‘lim   ja zo sid a n   saqlab  q olishga 
h a ra k a t qilm oqda ed ilar.  A na shu  n arsa N am ozning 
ko‘nglin i  to g ‘dek  ko‘ta rib   yubordi.
Tergovdagi  olishuv  av jig a  chiqib  borayotgan 
k u n la rn in g  b irid a  N am ozni  zindonga  olib  tushayot- 
gan  m o‘ylovdor  m irshab:
—  Namozboy,  senga  xotinin g dan   salom!  —  deb 
qoldi  to ‘satd an .
—  А?!  —  Namoz  b ir  qalqib  ketdi.
—  Opang  U lu g ‘oy  ham   Sam arqandda.
—  N ahotki?
—  Pochchang,  qaynotang,  N azar  M atveyevich 
degan  o‘zbekcha  kiyinib  y u rad ig an   o‘ris  do‘stin g  
bor  ekan,  ham m alari  seni  q u tq arish   payidan  yuri- 
shibdi  hozir.
—  Y ana  kim larn i  ko‘rd in g ,  yaxshi  yigit?
—  Q olganini  hozircha  ay ta  olmayman.
—  R ah m at  senga!  O ting  nim a,  yaxshi  yigit?
—  B uni  senga  keragi  yo‘q.  M um kin  q adar  te r ­
govni  cho‘zish ing   kerak   ekan.  Ish n i  paysalga 
solaver.  V aqtdan  yu tish im iz  dark o r.
—  K im   ay td i  bu  gaplarni?
—  Eson-omon  bu  yerdan  q u tu lib   chiqib  olgin, 
ham m asini  o ‘zing  bilib  olasan.  B ugundan  qolmay 
ish n i boshla,  lekin eh tiy o t bo‘l! H am m asini xonang- 
ga  k irg an in g d a  bilasan.
P y o tr  Zaglada  N am ozni  zindonga  tu sh irib   usti- 
dan  eshikni  q ulfladi.  Ayvonda  u  k im n id ir  so‘kdi, 
k im d ir  und an   kechirim   so‘rad i.
Namoz  zindonxona  qo ro ng 'isig a  o‘rg an ib   qol­
g an .  K o‘z la ri  y o ru g ‘dan   k o ‘ra   n im q o ro n g 'id a  
yaxshiroq  ko‘rad ig and ek.  Ammo,  zindon  tu b id a ish 
boshlashga  ish ora  qiladigan  b iro r  n arsa  k o ‘rm adi 
u.  K o‘zlariga  ishonm ay  y erni  paypaslab  chiqdi  — 
yo‘q.  Qiziq,  qanaqa  ish  boshlashi  kerak?  Egov 
so ‘ra g a n  
ed i, 
y o ‘q-ku! 
Y oki 
m irsh a b  
у ana 
kelarm ikan,  ha,  kelsa  k e ra k ...  E,  xudo,  e  xudoyim , 
nim alar  bo‘ly ap ti  o‘zi?  N ahotki,  hozirgina  eshit- 
g a n lari  h aq iq at  bo ‘lsa...  Qanday  b ax tk i,  N asibasi
231

tirik   ekan,  hibsga  olm abdilar  un i.  Opasi  ham   kelib- 
di!  Pochchasi,  qaynotasi,  N azar,  sadoqatli  d o 'sti 
N azar  M atveyevich  ham   shu  y erd a  ekan.  Demak, 
tash q arid a  ju d a  k a tta   ish la r  b o 'ly ap ti,  un i  q u tq a ­
rish  uchun  do ‘s tla ri  yeng  sh im arish ib d i.  Demak, 
fidoyilik degan  n arsa bor ekan bu  dunyoda.  Demak, 
yaxshilik  ham   o ‘lm abdi  hali!
*  
*  
*
«Nasibam,  jonginam !  M eni  deb  yana  kelibsan- 
da?!  Bechora  opaginam -chi,  kasalm and  edi-ku  u 
sho‘rin g   q u rg ‘ur!  —  alam -u  quvonch  om u x ta  edi 
N am ozning  o‘y la rid a ,  —  xudo  jo n im n i  omon 
qo‘yib,  bu  yerdan  chiqib  olsam ,  ham m angizni 
boshim ga  ko‘ta ra m an .  Bechora  qaynotam -chi,  ota 
m ehriga  qonm agan  edim ,  otam dek  boshim ni  siladi. 
Chiqsam  o ‘la-o‘lgunim cha  e’zozlaym an  sizni.  Endi 
sizni  loyga  tu sh irm ay m an .  D evorlarni  o‘zim  ura- 
m an.  Q izlaringizga  otalik  qilam an,  to ‘y la rin i  o ‘zim 
o‘tkazam an.  X udo  xohlasa  yangi  uy  ham   qurib 
beram an  sizga.
D o‘s tg in a m  
N azarm atv ey ! 
T irik  
bo ‘lsak 
birgam iz,  oTsak  b ir-b irim izn i  ko‘m amiz  deb  qasam 
ichganim iz  esingda  ekan-da?!  M eni  q u tq a rg a n i 
keldingm i,  a?  N ah o tk i,  men  sizlarg a  shunchalik 
tash v ish   o rttirib   o‘tirsam !..»
Zindon  esh ig i  sh a ra q la b   o c h ild i,  x a y o lla ri 
qochgan  Namoz  y a lt  etib  o‘sha  yoqqa  q arad i.  U 
mo‘ylovli  m irshabning  kelish in i  k u tay o tg an   edi.
—  M ahbus  Namoz  P irim q u l  o‘g ‘li,  kechki  ovqat- 
ni  oling,  —  neg ad ir  baqirib  dedi  o ‘zbek  qorovul.
Kechki  ovqatni  nim a  u ch u n d ir  bu  gal  k a tta  
sopol  to g ‘orada  keltirish ib d i:
—  A vval,  qo‘ltig ‘im dagi  d astu rx o n n i  oling,  — 
negadir  bu  gal  sh iv irlab   dedi  qorovul.
Namoz  zindon  tu b ig a  qaytib,  quvonchdan  enti- 
kib  ketdi:  d a stu rx o n   emas  ekan  u,  bo‘zdan  tik ilg an  
qop.  Qop  orasiga  o‘tk ir   tesh a  berkitilgan!  Yo 
xudoyim ,  nah o tk i  b uni  Namozboy  tu sh id a   emas, 
o ‘ngida  ко‘rib   tu rg a n   bo‘Isa!  Demak,  ham m asi 
tu sh u n a rli,  zindonni  tesh ib   chiqishi  kerak.  X uddi
232

shu  yo‘lni  tan lab d i  do‘s tla ri.  Lekin,  qanday  qilib?! 
Zindon  qam oqxonaning  qayerida  tu rib d i  o‘zi,  qa- 
yoqqa  qarab  tesh a boshlasa  yanglishm agan  bo‘ladi?
Namoz  zindonxona  tu b id an   ko ‘ta rilib ,  eshikni 
q a ttiq   ta q illa td i.
—  N im a  istay siz,  m ahbus?  —  so ‘rad i  ovqat 
berib  ketgan  qorovul.
—  H ovliga  chiqm oqchim an.
T ashqariga  chiqish  bilan  Namoz  a tro fn i  chama- 
lab  ko‘ra  boshladi.  0 ‘zi yotgan  zindon bilan  qamoq- 
xona  qo‘r g ‘oni  o ‘rta s i  ellik  qadam cha  kelar  ekan. 
U yog‘i  jarg ach a  yana  o‘n  qadam cha  bor.  K o‘p 
b o is a   ko‘pki,  lekin  oz  em as.  Zindonxona  qo‘r g ‘on 
devoridan  tax m in an   b ir  yarim   quloch  p astg a  joy- 
lashgan.  Demak,  lahim   zindon  tu b id an   to ‘g ‘ri  ketsa 
ham   bo‘lark an .  S hunda  oshxona  bilan  o‘tin x o n a 
ostid an   o ‘tib ,  ja rlik k a   chiqiladi.
—  M ahbus,  v aq tin g iz  tugadi!  —  eshikni  ta q il­
la td i  qorovul.
Eng  og ‘i r   sh a ro itla rd a   ham   ju d a  tez,  ju d a 
to ‘g ‘r i  qaro rg a  kelishga  o ‘rgan g an   Namoz  zindon 
tu b ig a  tu sh g an id an   keyin  ham   ish ni  nim adan  bosh- 
lashni  bilm ay,  ancha  m ahal  o‘yga  tolib  tu rd i... 
Yo‘q,  nim a  bo ‘lganda  ham   bu  g ‘oyat  m axfiy  baja- 
rilad ig an   yum ush.  K unora  n azo ratch ilar  tu sh ib  
tu ra d ila r  bu  yerga.  B a’zan  dev o rlarn i  paypaslab 
ham   ko‘rish ad i.  Zinaning  o‘ng  tom oni  qorong‘iroq, 
sham   yoqsa  ham   hech  yorishm aydi  o‘sha  burchak. 
D emak,  avval  zin an in g   o ‘ng  tom onidan  k a tta   b ir 
tosh  olinadi,  to sh n in g   o‘rn id a n   ch u q u r  ochilib  ja r ­
likka  olib  boriladig an   lahim   xuddi  shu  yerdan 
kavlanadi.  Lahim   qazilayotgan  paytda  tosh  b ir 
chekkaga  su rib   qo‘yiladi-yu,  qazish  to ‘xtagach, 
q ay tad an   ochilgan  tesh ik k a  qopqoq  q ilin ad i...
Namoz  sopol  tovoqdagi  su y u q   so ‘k  oshini  b ir 
k o ‘ta rish d a   sim irib   ichdi-yu,  te sh a n i  q o ig a   oldi. 
X a rsa n g la r  b ir-b irig a  ganch  bilan  q o tirilg an   ekan. 
Tesha  u rib   boTm aydi.  Q irib  olishdan  boshqa  iloj 
yo‘q.  «Bir  tom onini  qirib  tesh an in g   tig ‘ini  suqib 
olsam  bas»  fik rid an   o‘td i  N am ozning.  X arsan g lar 
o rasidagi  ganchga  tesh an in g   tig ‘i  yengil  tegib,  suvi
233

ozayib  qolgan  tegirm ondek  «xir-xir»  degan  ovoz 
bera  boshladi.  Bu  ovoz  sekin  zindon  tu b id a  ju d a 
q a ttiq   eshitilayotgandek  edi.  «Yo‘q,  tash q arid a 
eshitilm aydi,  m enga  shunday  tu y u ly a p ti» ,  o‘ziga 
dalda  berdi  Namoz,  so‘ng  jim   bo‘lib,  ta sh q a rig a  
quloq  solib  ko‘rd i.
Qo‘sh n i  x o n ad ag i  m a h b u slar  h a r  k u n g id ek  
bugun  ham   qo‘shiq  boshlashdi.  Demak,  el  y o tar 
m ahali  bo‘libdi.  K o‘pincha  u la r  xuddi  shu  paytda 
ashula  ay tish ad i.  B aqirib-chaqirishga  ru x s a t  yo‘q. 
K echasi  m irsh ab lar  uyquga  ketg an d a  oz-moz  ash u ­
la  aytib,  ko‘n g illarin i  bo‘sh atib   o lish ad i...  Qiziq 
ekan  bu  dunyo.  H am m alari  o ‘zlarin in g   bugun 
bo‘lm asa  e rta g a   o‘lim ga  m ahkum   etila jak larin i 
yaxshi  bilishadi.  Shunday  bo‘lsa  ham ,  to n g   otgun- 
cha  qo‘shiq  aytib  chiqadi  u la r.  A yollar  y ig ‘lab  dili- 
d ag i  g ‘u b o rn i  ta s h q a rig a   c h iq a ra d i  d e y d ila r. 
E rk ak lar  qo‘shiq  kuylasa,  k o 'n g illa ri  g ‘ussadan 
forig*  bo‘lark an .
—  K ichkinajon,  kichkina!  —  deb  ko‘pchilik 
is h tiro k   e tad ig an   b esh q arsak   o ‘y in in i  boshlab 
yubordi  Sherniyoz.
—  T arvuzdan  ham   kichkina,  —  chapak  chalib 
jo ‘r  bo‘lish y ap ti  sh erik lari.
M ana  ho zir  keksa  Shoham in  eshilib-buralib 
o ‘rta g a   chiqadi,  ko ‘z  o ‘ng ig a  k e ltira   boshladi 
Namoz,  tiz z ala rin i  bukib,  qo‘lla rin i  biqiniga  olib, 
asta-sekin  boshini  ichiga  to rtib   kichraya  boradi  u, 
bora-bora  tarv u zd ek   dum -dum aloq  bo‘lib  yerga 
o ‘tirib   oladi...  Cho‘llard a,  to ‘qayzorlarda,  e rk in   ot 
qo‘yib  y u rg an   p ay tlarid a  bekor  qolishdi  deguncha 
y ig itla r  d av ra  olib,  m ana  shu  beshqarsakni  boshlab 
y ub o rish ar,  Shoham in  o ‘rta g a   chiqib  nav b at  bilan 
jo ‘ra la rin i  o ‘rta g a   to r ta r   ed i...
—  K ich kin ajo n,  k ich k in a,  —  quvnoq  ovoz 
k iray ap ti  zindonxona  tu y n u g id an .
—  Shoham indan  kichkina!  —  q arsak   bilan  jo ‘r 
bo‘lay ap ti  m ahbuslar.
K ic h k in a jo n ,  k ic h k in a ,  X o lb o y d a n   h a m   kich k in a .
K ic h k in a jo n ,  k ic h k in a ,  Q arsh ib o yd a n   kic h k in a .
K ic h k in a jo n ,  k ic h k in a ,  O c h ild id a n   kich k in a .
234

K ic h k in a jo n ,  kic h k in a ,  E serg ep d a n   kic h k in a .
K ic h k in a jo n ,  kic h k in a ,  Q urbonboydan  kichkina...
«Demak  ham m alari  b ir  zindonda  ekan,  —  yana 
k o 'n g lid an   o‘td i  lahim   ochayotgan  N am ozning,  — 
qani  endi  hozir  Sherniyoz  yonim da  bo‘lsa...»
Tun  yarim d an   og‘ib  ketdi.  Namoz  xarsan gn i 
ko ‘ch irib ,  o ‘rn id an   kavlab,  qopni  tup ro q q a to ‘ldirib 
ham   qo‘ydi.  Nam  tup ro q q a  yonboshlab,  buyog‘i 
nim a  b o ‘la rk in   deb  o‘ylayotgandi,  eshik  ovozsiz 
ochildi.  Mo‘ylovli  m irsh ab n in g   tan ish   ovozi  eshitil- 
di!..
—  U yg‘oqmisan?
—  U yg‘oqman.
—  Qop  to 'ld im i?
—  T o'lgan.
M irshab  paypaslab  N am ozning  yoniga  tushdi:
—  Q ayerdan  teshayapsan?
—  Zinaning  ostidan.
—  Gap  bunday,  Namoz,  —  m ahbusning  qulog‘i 
ostiga  borib  sh iv irlad i  m irshab,  —  qamoqxona 
no zirin i  qo‘lga  olmoqchi  edik,  bo‘lm adi.  Otdan 
yiqilib,  behush  yotibdi  u  chavandoz.  H ozir  bu 
yerga  yangi  boshliq  keldi.  J u d a   eh tiy o t  bo‘lishing 
kerak ,  eshitayapsanm i?
—  Eshityapm an.
—  Om ading  b o r  ekan,  m ening  to ‘dam ni  tu n g i 
poyloqchilikka  o‘tk azish d i.  Demak,  o‘n  kun  davo- 
m ida  o‘zim  e h tiy o t  qilam an.  U nutm a,  faq at  tu n d a 
ishlaysan.  Tuproqni  ta sh q a rig a   m ening  odam larim  
tash ib   olishadi.  Lekin bu  yerdagi jo ‘ra la rin g   zinhor 
bexabar  bo‘lsin  bu  ish dan ,  o ralarid a  sotqin  bor. 
U qdingm i?
—  R ah m at  senga,  yaxshi  yigit!
—  Sergey  tabibdan  salom!
—  U  ham   shahardam i?
—  K elib-ketib  tu rib d i.  X otinim ni  boqtiryapm an 
unga.  Y axshi  odam  ekan.  M ana  bu  oyog‘ingdagi 
kish an n in g   k a liti,  n u sxa  oldirib  keldim .  Ishla- 
gan ingda  kish ann i  yechib  qo‘y.  T ongotarga  yaqin 
yana  oyog‘in g n i  kishanlab  ol.  Esingdan  chiqm aydi- 
mi?
235

—  Esim dan  chiqm aydi.
—  J o 'ra la rin g   u stid a n   sud  boshlandi.
—  Qachon?
—  Kecha.  Sen  terg o v n i  ch o 'zish g a  h a ra k a t  qil. 
Bo‘lm asa  teshib  chiqishga  ulgurm aysan.
—  Shunday  qilam an.  Lahim   qoro n g‘i,  m enga 
sham   k erak,  —  iltim os  qildi  Namoz,  —  bo'lm asa 
q in g ‘ir   ketib  qolaman.
—  Sham ning  ish i  oson,  —  sh iv irlad i  m irshab 
Zaglada,  —  ho zir  sening  yoningga  b ir  yigitcha 
tu sh ad i.  Tuproqni  o ‘sha  tash iy d i.
P y o tr  Zaglada  zinadan  ko‘ta rilis h i  bilan:  «Voy- 
bo‘y,  bu  y er  m uncha  qorong'i!»  —  degan  p a st  ovoz 
esh itild i.  Ovoz  tan ish g a   o‘xshaydi,  kim niki  ekan?
—  Namoz  aka!  —  deb  sh iv irlad i  halig i  ovoz.
«Otimni  ham   b ila r  ekan,  kim   bo‘ldi  bu?»  fik r i­
dan  o ‘tk azib   sekin  o‘rn id a n   tu r a   boshladi  Namoz:
—  Kim san?
—  To‘xtash   yetim cham an!
—  T o 'x ta sh ,  ukaginam !  —  Namoz  b ir  h atlab 
borib  zinadan  paypaslanib  tu sh ay o tg an   y ig itch an i 
b a g ‘rig a   olib  m ahkam   quchoqladi.  N ah o tk i,  n a h o t­
ki  bu  To‘x ta sh   bo‘lsa ...  Ikkovi  b ir  dam   e n tik a r, 
x o ‘rs in is h a r , 
b ir-b irin in g  
yu z-u  
k o ‘z la rid a n  
o‘pishar;  hayajondan,  quvonchning  zo 'rid an   tan- 
la ri  sham d ek  
e rib  
b ir-b irla rig a  
m ah k am ro q  
yopishib  olish ar  edilar.
To‘xtashvoy to ‘satd a n   ho ‘ngrab  y ig ‘lab  yubordi:
—  Akajonim!
—  Y ig‘lam a  ukam ,  y ig ‘lam a.  Bas  qil.  M ana, 
xudoga sh u k u r,  eson-omon ko ‘rish d ik .  U ndan  ko‘ra 
gap ir,  qanday  kelib  qolding  bu  yerga?
—  M eni  m irshabxonaga  x izm atg a  oldilar.
—  Yo‘g ‘-e!
—  R o st,  xudo  u rsin   ag ar,  —  T o 'xtashvoy 
Namoz  ak asin in g   ko‘ksidan  boshini  olib  x o ‘rsina- 
xo‘rsin a  davom etd i,  —  m ana,  kiyim im dan ham  bil- 
m ayapsizm i?  Ityoqa  ko‘ylak,  q a to r-q a to r  tu g m a la ri 
ham   bor,  ushlab  ko‘ring-a!  Maosh  ham   beradigan 
bo‘lishdi,  oyiga  o ‘ttiz   ta n g a.  F aq at  ju d a  iflos  ish 
ekan,  qusvoray-qusvoray  deyapm an.  H ojatxonaga
236

chiqolm aydigan  m ah b u slarn in g  a x latin i tashiym an. 
Oyog‘iga  k ish an   u rilg a n la r  ham   bo r,  b ir  x illari 
hecham   yurolm aydi,  tirsilla b   shishib  k e tg an ...  Siz 
k a v la g a n   tu p ro q n i  m en  ta sh iy d ig a n   b o ‘ldim . 
H ayitboy  ham   shu  yerda.  F aq at  u n i  b ir  u rish ib  
qo‘yish  k erak.  Q orovullar  bilan  qim or  o ‘ynashga 
o ‘rg an ib   qopti.  *Ahmoq,  nega  bunday  q ilasan ?» 
desam :  « Ish in g n i  q il,  o‘zim ni  p u lim » ,  deydi.
A rav asi  bor,  eshak  arav a.  Tuproqni  tash q arig a 
o ‘sha  tash iy d i.  Qo‘rqm ang,  hech  kim  sezm aydi. 
P y o tr  am aki  hovliga  y an g itd an   h o jatx o n a  kavlat- 
tiry a p ti.  Bu  yerdan  chiqqan  tu p ro q n i  o‘sha  tu p ro q ­
qa  qo‘sh ark an m iz.  S hunda  hech  kim   bilm asm ish... 
Qopingiz  to ‘ldim i?
—  Y ana  b ir  n afas  o‘tir .
—  H aqqim   yo‘q,  m ahbuslar  bilan  gaplashish 
m an  etilg an   menga.
—  T ashqarida  nim a  g ap lar  bor?
—  E,  so‘ram an g ,  dunyo o stin -u stu n  bo‘lib y otib­
di,  h o zir.  K echa,  yo ‘q,  a w a lg i  k u n i  sizn in g  
K a tta q o ‘r g ‘o n d a g i 
jiy a n la rin g iz , 
q u ro ld o sh  
jo 'ra la rin g iz   ik k i  arav a  bo‘lib  kelishib,  m irshab- 
xo n a  old id a  ro sa  t o ‘polon  k o ‘ta ris h ib d i.  Yo 
N am ozni  bizga  ko ‘rsa ta sa n ,  yoki  u n i  ozod  qilasan, 
deb,  x ira   eshshakdek  oyoqlarini  tira b   tu rib   olishib- 
di.  Keyin  otishm a  ham   bo ‘lgan  em ish...  Keyin 
to ‘rtta s in i  qam ab  qo‘yishibdi.
—  K im larn i  qam ashibdi?
—  B ilm aym an,  xudo  u rsin   ag ar,  bilm aym an. 
Lekin  Namoz  ak a,  ochiq  aytsam   x afa  boTmaysiz- 
mi?
—  Yo‘q,  oqko‘ng il  ukam ,  ham m asini  g ap ir,  bil- 
ganim   yaxshi.
—  N asiba  opam  shu  k u n lard a  sal  g ‘alatiro q 
bo‘lib  y u rib d ilar.  Q izaloqlari  o‘lg an i  uchunm i, 
ishqilib  bilm aym an.
—  Bolasi  nobud  bo‘lgan  ekanm i?
—  E shitm ovdingizm i?  H a,  m ayli,  Devona bobom 
k a tta   duoxonlarga  dam   so ld ird ilar,  N asiba  opam 
ho zir  ancha  yaxshi.  L a tta   qo‘g ‘irchoqni  bag ‘riga 
bosib  ko‘ch alard a  alia  aytib   y u rad ig an   odat  chiqar-
237

gan  edi,  o‘sha  od ati  qoldi.  A ytganday,  U lug'oy 
opam  sizga  piyoz  solib  p a tir  yopgan  ed ilar,  hozir 
olib  tu sh am an .  K eling,  endi  qopni  ko‘ta rtirin g . 
Voy-bo‘y,  betin g izn i  yomon  y ara  bosib  ketibdi-ku! 
U rish d im i?  N ega  o‘y  su rib   q o ld in g iz,  te zro q  
bo‘lsangizchi.  Voy belim ,  buncha og ‘i r  bu qop,  ichi- 
da  qo‘r g ‘oshini  borm i  deym an?
B ir  ozdan  so‘ng  K a tta   tim   ta ra fd a n   quvnoq 
To‘xtashvoyning  ash u la  ay tg an   ovozi,  g ‘ira-sh ira 
esh itila  boshladi:
M en a rn   d evona-yu  M a sh ra b ,
J a h o n   b irla n   ish im   borm u?
VI I   b  o b
Y UZ M A - Y U Z
N a m o z   P irim q u l  o ‘g ‘lin in g   b o sh i  u ch u n  
talash ay otg an  h a r ik k i tom on ham  b ir xilda oshiqar 
edi.  B iri  unin g  boshini  ta n id a n   tezd a  judo  qilib, 
ko‘plab  g ‘alayonlarga  sabab  b o 'lg an   bu  odam dan 
tezroq  q u tu lish   uchun  o sh iq ar  edi,  boshqa  b ir 
tom on  qanday  bo‘lm asin  qalbi  m ehr-u  m uhabbatga 
limmo-lim  to ‘lgan bu  dehqon y ig itin in g  o ltin  boshi­
n i  omon  saqlab  qolishga,  u n i  qochirishga  in tila r 
edi.
T erg o v n i 
ch o ‘zish n i 
hech 
ilo ji  b o ‘lm ad i. 
To‘g ‘riro g ‘i,  V ladim irov  jan o b lari,  g arch i  o‘zini 
te rg o v c h ila rn in g   eng  a d o la tlis i  deb  hisoblab 
ayblanuvchini  ham ,  ayblovchini  ham   obdan  so ‘roq 
qilib,  b ir-b iri bilan  y u zlash tirib ,  aybdorning  aybiga 
o‘zi  ishonch  hosil qilm aguncha xulosa yozm aydigan 
qaysar  b ir  kishi  bo‘lsa-da,  u  ham ,  b a ri  b ir,  te rg o v ­
ni  oxiriga  yetkaza  olmadi.
Ishni  sudga  oshirib  yubordilar.  Sud  m ajlislari 
ham   shunday  shoshilinch  o‘ta   boshladiki,  dastlab- 
ki  k u n la ri  Namoz  dovdirab  qoldi.  A ftid a n   m a’- 
m u rla r  u n i  sud  qilm o q ch i  em as,  m a zlu m lar
238

o ‘rta s id a   p alo n ch i  s u d la n d i,  deg an   ovoza  ta r- 
qatishm oqchi  ed ilar,  xolos.  U ning  haqidagi  hukm  
u  qo ‘lga  tu sh m a sd a n   o ld in ro q   yozib  qo ‘yilg an. 
B u n i  N am oz  y a x sh i  b ila d i.  L ekin,  q iziq ,  bila 
tu rib ,  k o 'n g lin in g   q a y erid ad ir  um id  u ch q u nlari 
kul  bosgan  cho‘g ‘dek  m iltillab   tu ra rd i.  Qozilar 
su d id a   ad o lat  yo ‘q,  ammo  to ‘ra la r   su d id a   h a r 
qalay  h aq iq at  b o r  deb  y u ra r  edi;  bu n g a  q a ttiq  
is h o n a rd i.  T erg o v da  a y ta   o lm agan   ju d a   k o ‘p 
g a p la rn i  su d d a  ay tm o q ch i  edi.  «A xir,  h a r  b ir 
n a rsan in g   sababi,  n a tija si  bo‘ladi,  —  deb  ko‘ngli- 
dan  o‘tk a za rd i  oqko‘ngil  Namoz,  —  biz  besabab 
bosh  k o ‘ta rib   chiqm adik.  Nega  endi  n atijag a  baho 
b e ris h a d i-y u ,  sab ab in i  te k s h irib   ko ‘rish m a y d i?  
N ah o tk i,  su d y ala r  ham   qozilardan   qolishm asa?! 
Q ozilar-ku,  hokim -u  m ingboshilarning,  m ulkdor- 
la rn in g  
qo ‘lid a   b ir 
qo ‘g ‘irch o q , 
x o ‘sh , 
bu 
su d y alar  kim ning  qo‘g ‘irch o g ‘i  ekan?..  N ahotki, 
xudo  ham m asini  b ir  go ‘r  qilib  y aratg an   bo‘lsa?!»
Shu  k u n lard a  Namoz  ozib-to‘zib  ketgan ,  a w a lg i 
N am ozning  yarm i  ham   qolm agan.  Y uzi  ik k ita 
cho‘g ‘dek  yonib  tu rg a n   ko‘z-u  ja g ‘  suyaklaridangi- 
na  ib o rat  bo‘lib  qolgan.  Tuni  bilan  uxlam ay  lahim  
och ad i.  K u n d u z i  k u n b o ‘yi  oyoqda  tik   tu rib , 
su d y alar,  d a ’v o g arlar  bilan  olishadi.  Yo‘lda  u sti 
yopiq  fo y tu n   arav ad a  sud  m ahkam asiga  ketayot- 
gandagina  goho  ozgina  m izg‘ib  oladi.  Kechasi 
uxlashga  haqqi  yo‘q  unin g ,  ux lasa,  b u tu n   ish 
asfalasofilin g a  k etish i  m um kin,  bu n i  u  yaxshi bila­
di.  C harchoqlar  azoblayotgani  yo ‘q  un i,  yo‘q,  ta n  
azobiga  ko‘nikib  ketg an .  U ning  ru h in i  ezib,  tan iga 
chidab  bo‘lm as  d arajad a  o g ‘riq   berayotgan  narsa, 
su d y alarn in g   h aq iq atn i  bilish n i  istam ayotganlik- 
la ri,  d a ’v o g a rla rn in g   tu h m a tla ri.  Qiziq,  odam 
bolasi  ta n   azobiga  ch id ark an -u ,  ru h iy   azobga  to q at 
qila  olmas  ekan.  H aqsizlig-u  tu h m a tla r  N am ozning 
m a’naviy  dunyosini  o stin -u stu n   qilib  yuborm oqda 
edi.
—  Sud  kelyapti!  —  m om aqaldiroqdek  guldira- 
g an   ovoz  bilan  dedi  qorovulda  tu rg a n   m irshab.
Sud  m ajlisi  o ‘tay otg an ,  m ajlislar  uchun  m axsus