J a h o n w 2 sargitzasht a d a b iy o t I

57

hech  kim  bo‘lm asa  ham   po‘sh-po‘shlab  u la rn i 
ichkariga  —  qozixonaga  boshlashdi.  X onaga  bi- 
rin ch i  bo‘lib  eshikni  oyog‘i  bilan  tepib  vajo h atid an  
chakillab  zah ar  tom ib  tu rg a n   basav lat  H am dam boy 
kirdi,  ketid an   hokim ,  yalan g ‘och  qilichini  yaraqla- 
tib   boshi  u z ra   k o 'ta rg a n c h a   N ik itin   t o ‘ra la r 
ergashishdi:  to ‘ppa-to‘g ‘ri  yuqoriga  —  qozi  kalon- 
ning  xos  o ‘rn ig a  o‘tib ,  atlas  ko‘rp ach alarn i  e tik la ri 
bilan  top tash ib ,  safga  chizila  boshladilar.
H am dam boy 
ik k i 
qo ‘lin i 
b iq in ig a  
tir a b , 
qo‘rqqanidan  xonaning  b ir  chekkasiga  g ‘uj  bo‘lib 
olgan  arzg o‘ylarga  g ‘azab  to ‘la  ko‘zlarin i  sanchib, 
b ir-b ir  qarab  chiqdi:
—  O ralaringda  Namoz  P irim q u l  o‘g ‘li borm i?  — 
ovozini  y ak am -d u k k am   tis h la rin in g   o ra sid an  
chiqarib  dedi  boy.
—  M enman,  Boybuva!  —  Namoz  b ir  odim   oldin- 
ga  yu rd i.
—  Qulibek!  —  chaqirdi  boy.
—  Labbay,  Boybuva,  —  tash q arid an   chuvakki- 
na,  echki  soqol  b ir  kishi  yugu rib  kirdi.
—  B u la rn in g   ic h id a   qay  b iri  o t  o ‘g ‘ris i, 
taniysanm i?
—  Tanidim ,  Boybuva,  m ana  bu!  —  qo‘lin i  bigiz 
qilib  N am ozni  ko‘rs a td i  Qulibek.
—  N echta  o t  o ‘g ‘irlag an ,  esingdam i?
—  Esim da,  Boybuva  to ‘r t t a   o t  o ‘g ‘irlag an .
—  Qachon  o‘g ‘irlag an ?
—  C horshanbaga  о ‘ta r   kechasi  o‘g ‘irlag an .
—  Shodiqul!  —  deb  chaqirdi  Ham damboy  ochiq 
d arich a  orqali.
—  Labbay,  Boybuva!  —  bashang  kiyingan, 
m o‘ylabi  endigina  sabza  u rg a n ,  oq-sariq  yuzli, 
yoshgina  b ir  yig itch a  xonaga  otilib   kird i.
—  Sen  o tla rn i  kim dan  sotib  olgan  eding?  Bu­
larn in g   ichida  o ‘sha  odam  borm i?
—  Bor,  Boybuva.
—  Qani  bizga  ko‘rsat-ch i,  o t  so tg an   kim sani.
—  M ana  bu  y ig it  sotgan  o tla rn i  m enga,  — 
qo‘lin i  bigiz  qilib  Nam ozboyning  ko‘krag ig a  tira d i 
Shodiqul.
58

—  H a r  b ir  otga  necha  tan g ad an   bergansan?  — 
so‘rash d a  davom  e td i  Hamdamboy.
—  Uch  m ing  tan g ad an ,  Boybuva.
—  Itvachcha!  —  H am dam boy  haligacha  gap 
n im adaligiga  aqli  yetm ay,  k a ra x t  bo‘lib  tu rg a n  
Namozga  yaqinlashib,  ikki  yuziga  ketm a-ket  tarsa- 
ki  tu s h ird i,  —  o‘g ‘ri,  m uttaham !
Namoz  b u ru n   k a tak lari  kerilib,  sherdek  b ir 
p ishqirdi-yu,  lekin  gapning  poyoniga  yetolm aganli- 
gi  uchun  o ‘zini  bosib:
—  Men  hech  n arsa  tushunm ayapm an,  Boybu­
va, —  dedi  yelkasini  qisib.  —  N im a  gap  o ‘zi? 
Bundoq  b ir  tu s h u n tirib   aytgansiz-chi,  qanaqa  o tlar 
h aqida  gap  ketyapti?
Bo‘lis hokim i  M irza H am id  sekin m o‘ylov qilgan 
edi  davangirdek  o lti  n av k ari  b ird an   tashlanib, 
garangsib  tu rg a n   N am ozning  qo‘lla rin i  orqasiga 
qayirdi.
—  N im a  qilayapsanlar,  o ‘zi?I  —  xonaning  shi- 
p in i  ko ‘chirgudek  b ir  kuch  bilan  о‘kirib  yubordi 
Namoz.  —  Bu  qip-qizil  tu h m a t-k u ,  hoy m usurm on­
la r,  nega  qarab  tu rib siz la r,  m enga  tu h m a t qilyapti- 
lar-ku!
O lti  barzan gi  un i  sudrab  ta sh q a rig a   olib  chiqa 
boshladi.  Boy  nim a  q ila rin i,  nim a  deyishini  bilm ay 
nash a  elitib   qolgan  bangidek  tirjay g an ch a  qotib 
qolgan  qozi  kalonga  o'g irild i:
—  Ot  o ‘g ‘rila ri  bilan  nim ani  m aslahat  qilayot- 
gan  edingiz,  to ‘ram ?
—  A stafu ru llo !  —  deb  qo‘y d ilar  qozi  kalon,  — 
m en ...  b iz ...  Inshoollo...
Ammo,  to ‘ram n in g   nim a  deganini  boy  eshitm a- 
di,  qanday  v a h sh a t  bilan  k irg an   bo‘lsa,  shunday 
v a jo h at  bilan  chiqib  ketdi.
X onada  sallasi  b ir  tom onga  qiyshaygan  qozi 
kalon-u  b o sh larin i  g ‘am gin  eggan  arz go ‘ у la r  qo- 
lishdi.  Go‘risto n d ek   og‘ir   jim lik n i  Sherniyozning 
q ich q irig ‘i  buzdi:
—  Bu  tu h m a t-k u ,  taqsir!
—  Xudo  shohid!  —  darich a  orqali  jim  j it  bo‘lib 
qolgan  hovliga  ko‘z  tash lab   d ed ilar  to ‘ram .
59

VI I I   b o b
QOZI  K A L O N   Q A S O S   OLMOQCHILAR
S h o d ix o n   to ‘ram   hali  peshin  nam oziga  tarad - 
du d   k o ‘ra y o tg a n la rid a   M irza  Qobil  lip   e tib , 
ta s h q a rig a  
c h iq d i-y u , 
o y o g 'in i 
q o 'lg a  
olib, 
H am dam boyning  qo ‘r g ‘on ig a  y u g u rd i.  B o‘lsa 
o ‘ziga,  bo‘lm asa  o‘g ‘illarid an   b iro n tasig a   Boybuva 
u stid an   arzg o ‘y la r kelganini  m a’lum   qilib qo‘ymoq- 
chi  edi  u .  N iyati:  «К о ‘ray ap sizm i,  Boybuva,  men 
sizga  qanchalik  sodig‘-u  sadoqatlim an.  Qozi  kalon 
bo‘lsalar  sizdek  u lu g ‘  zotnin g   old ilarid an   b ir  og‘iz 
o 'tm asd an   u stin g izd an   jin o iy   ish  qo‘zg‘ab  yubordi- 
la r...»   degan  m a’noni  t a ’kidlash  edi.  M irza  Qobil 
g arch i ta sh q a rid a n   qozi jan o b larig a g ‘oyat e ’tiqodli 
va  sam im iy  ko‘rin ib ,  h a r  b ir  h a ra k a ti  bilan   ul  zo t­
nin g  nozik  ko‘n g illa rin i  ovlab  tu rsa -d a ,  zim dan 
payini  qirq ish g a,  obro‘yin i  to ‘kishga  h a ra k a t  qilar, 
uch  saylovdan  buyon  qozilikka  saylanib  kelayotgan 
Shodixon  to ‘ra n i  ko‘rg a n i  ko‘zi,  otg an i  o‘qi  yo‘q 
edi.  E rta-y u   kech  qozilik  lavozim ini egallashga  yo‘l 
a x ta ra r,  yo‘l  a x targ an   sari  Shodixon  to ‘ram nin g  
qo‘l-oyoqlarini  tin m ay   y alar  edi.
Ham damboy  tu sh lik   taom dan  so‘ng   yonboshlab 
qaynoq-qaynoq  choy  ichib,  cho‘r i  qizga  oyog‘in i 
u qalatib,  h u zu r-h alov atd a  yotgan  edi.  D astyor bola 
k irib  xabar  qildi:
—  M irza  Qobil  am akim   z a ru r  ish  bilan  kelibdi­
lar.
—  A yt,  k irsin ,  —  b u y u rd i  Boybuva.
M irza  Qobil  H am dam boy  q arsh isig a  to rtin ib ro q  
kelib,  odob  bilan  qo‘l  qov u sh tirdi.
—  H a,  M irza,  it  quvgan  soqovdek  buncha  hov- 
liqm asang?  —  so‘rad i  Hamdam boy.
—  Boybuva,  b ir  qoshiq  qonim dan  kechsangiz...
—  Kechdim ,  nim a  gaping  bor?
—  Qozi  kalon  sizga  n isb atan   beodoblik  qild ilar, 
u stin g izd an   jinoiy  ish   qo‘zg ‘ab  yub o rd ilar.
60

Yonboshlab  yotgan  boy  tu rib   chordana  qurdi:
—  Qanaqa  jin o iy   ish  ekan?
—  K echa  qo‘r g ‘onda  bo‘lib  o‘tm ish   g ‘av g ‘olar 
xususida.
B oyning  qoshlari  past-baland  bo‘lib  ketdi:
—  Shunaqa  degin?
—  Va  yana  alarn in g   pul  d a ’volari  bo r  erm ish.
—  Itvachchalar!
—  Namoz  P irim q u l  o‘g ‘li  o tliq  b ir  yalangoyoqni 
o ‘zlariga  vakil  qilib  sayladilarkim ,  ul  xiyla  bad- 
ta rin   k o 'rin a d i.
—  Shunaqa  q ilish ay ap ti  degin?
—  M en  qozi  h a z r a tla rig a   v a lin e ’m atim iz 
B oybuvam ni  ogoh  etay lik ,  dedim.  U  kishi  qo‘l 
siltab ,  boy  o ‘z  yo‘liga,  qozilik  ish la ri  o ‘z  yo‘liga, 
deb  kam inani  u rish ib   b erd ilar.
—  N onko‘r   ekan-ku,  to ‘rang!  —  H am dam ­
boyning  uzu n   bo ‘ynidagi  ik ki  to m iri  o‘qlog‘dek 
bo‘rtib   chiqdi,  y u tin d i.  M irzaga  b ir  so‘lkovoy  oltin  
sovg‘a  qilib,  m in n atd o rch ilik   b ild ird i.  So‘n g ra  o ‘z 
uyid an   n a ri  borsa  ik k i  yuz  qadam   keladigan 
hokim ning  m ahkam asiga  oshiqdi.  M irza  H am id 
peshin  nam oziga  ta ra d d u d d a   ekan.
—  N am ozni  keyin  o‘q irsan ,  —  dedi  Hamdamboy 
hokim  ta k lif qilgan yum shoq o 'rin g a  o 'tira y o tib .  — 
M aslahat  chiqib  qoldi.  B uni  fa q a t  ikkim iz  bil- 
m og‘im iz  va  yana  ju d a   tez  hal  qilm og‘im iz  d a rk e r.
M irza  H am id  H am d am b o yn in g   sod iq   q u li. 
Sababi  shu n d ak i,  shu  v a lin e ’m atn in g   ko'm agida  u 
hokim likka  saylangan.  Va yana  shu  k ishining  soya- 
si  d av latid a  d av ri  davron  su rib   yuribdi.
—  T inchlikm i,  Boybuva?  —  chinakam   tashvish- 
ga  tu sh ib   so 'ra d i  hokim .
—  Sen  a ralash san g ,  xudo  xohlasa  tin c h lik  
bo‘ladi.
—  Q ulingizm an,  —  barkashdek  k a tta   k a ftin i 
ko‘ksiga  qo‘yib,  og‘i r   sallali  boshini  xiyol  egdi 
bo‘lis  hokim i.
—  Jarq ish lo q lik   Namoz  degan  y ig itn i  ta n iy san ­
mi?
—  T aniym an,  yaxshi  uloq  chopadi,  to ‘yga  ta k lif 
qilm oqchi  edingizm i?
61

—  Uloq  chopadi  degin?
—  K u rash   ham   tu sh ad i,  Boybuva,  xudo  xohlasa 
to ‘yingizda  k a tta   sov rin n i  shu  y ig it  olsa  ham   a jab 
em as...
M irza  H am id  M irza  Qobilchalik  h u sh y o r  yigit- 
lard an  em as  edi.  Boyning  g ‘azabi  oshib,  chakka 
to m irlari  bo‘rtib ,  ko‘zlarid a  q ah rli  o ‘t   yona boshla- 
ganin i  payqam adi  u.  A ksincha  boy  N am ozni  xiz- 
m atga  olmoqchi  bo‘lsa  k erak   deb  o ‘ylab,  yana 
t a ’riflash g a  tu sh d i:
—  M ard,  halol  y ig it  d eyishadi...
—  Bas  qil,  tilin g   kesilgur!  —  H am dam boy 
o ‘rn id an   tu rib   ketd i.  Hech  n arsag a  tu sh u n m ay , 
angraygancha  M irza  H am id  ham   o ‘rn id an   tu rd i:
—  K echirasiz,  Boybuva!
—  U  it  em gan  kechagi  g ‘alayonchilarga  bosh 
bo'lib  kelgan  emish.
—  Yo‘g ‘-e!
—  Sendaqangi  hokim dan  o‘rgildim-e!
—  B oybuva,  m en  q u lv a ch c h a n i  k e c h irin g , 
hoziroq  borib  u  m u ttah am n in g   bo‘ynini  sapchadek 
uzib  tashlaym an.
Ik k o v lari  d a ’v o g a rla rd a n   «qutulish »   yo ‘lin i 
uzoq  m uhokam a  q ild ilar.  N ihoyat,  boshliqlarini 
gum   qilish  kerak,  degan  xulosaga  kelib,  shoshilib 
tash q arig a  ch iq d ilar...
M irza  H am id  a v a x ta x o n a g a   q o ‘li  o rq a sig a  
qayrilib  kishanlangan  N am ozni  ita rib   k irita rk a n , 
u rish g a   hech  qanday  vaj-u  sabab  bo‘lm asa  ham , 
o ‘zining  H amdam boyga  sadoqatli  ekanini  nam oyish 
etish   m aqsadida  y ig itn in g   y alan g ‘och  b etig a  uch- 
to ‘r t   qam chi  to rtib   yubordi.  Qiziq,  Namoz  ikki 
oyog‘ini  kergancha,  og‘ir-o g ‘ir   y u tin ib  jim   tu ra rd i. 
Y uzlaridan  tirq ira b   qon  chiqib  k etsa  ham ki,  miq 
etm adi  u ...
Qozixona  m ahkam asida  hang-u  m ang  bo‘lib  qol­
gan  arzg o ‘y la r  esa  Sherniyoz:  «Bu  tu h m a t-k u , 
ta q sir» ,  deb  baqirib  yuborganidan  keyingina  asta- 
sekin  o ‘zlarig a  kela  boshladilar.  N im a  q ilish larin i 
bilm ay  yelka  qisib,  «A stag‘furullo»  deya  kalim a 
o ‘girib ,  b ir-b irla rig a   qarab  qo‘y ish ar  edi.
62

—  X o‘sh ,  ta q sir,  buyog‘i  endi  necha  puldan 
tu sh d i?  —  piching  aralash   so ‘rad i  qozog‘ovullik 
Eshbo‘ri.
Qozi  kalon  hamon  o‘zlarig a  kela  olganlaricha 
yo‘q  edi.  Iz z a t-n a fsla ri  behad  h a q o ra tla n d i  u 
k ish in in g .  Avom  oldida  boyning  shunday  shakkok- 
lik   q ilis h i, 
q o z ilik n in g   xos  o ‘rn id a g i  a tla s  
k o ‘rp ach alarn i  k ir  oyog‘i  bilan  to p tash i  yaxshim i! 
Yo‘q,  boy  bo‘lsa  o ‘ziga!  Yo‘q,  • yo‘q!  Shodixon 
to ‘ram   bu  m uqaddas  darg o h n i,  K allom ulloi  sharif- 
n in g   ta r tib - u   y o ‘riq la rin i  oyoq  o sti  q ild irib  
qo‘ym aydilar.  Qasos  oladilar,  qasos!
—  Labbay,  bo‘tam ?  —  sekin  boshlarini  k o ‘tard i- 
la r  qozi  kalon.
—  Biz  ne  q ild ig ‘  endi?  —  ta k ro r  so‘rad i 
Eshbo‘ri.
—  B ir  d a g ‘d a g ‘a  b ilan   d a ’voin g iz  puchga 
chiqdim i?
—  A sia sh u n d ay  em as,  ta q sir.  Biz  qiyam atqacha 
d a ’vogarbiz.
—  Y ana  shu  ish  x u su sid a   d a ’v o g a rla rd a n  
borm i?
—  Ja m i  oltm ish  kishim iz,  ta q sir.
—  E rtag a  barchangiz jam lanib,  bu y erga kelgay- 
sizlar,  —  qasos  o‘tid a   yonib,  d ed ilar  Shodixon 
to ‘ram ,  —  men  Sam arqanddagi  okrug  sudi janobla­
rig a  siz jab rd iy d alar nom idan arznom a b itib  bergay- 
m an.  Toki  ish n i  к о ‘rib   chiqm oqni  m irovoy sudyalar 
boshqargay. Inshoollo, n iy atlarin g izg a yetgaysizlar. 
Endi  bandai  m u su rm o nlar  uy larin g izg a  qaytingiz. 
E rtag a ,  xudo xohlasa, shu yerda yuz ko‘rishgaym iz. 
A m in m an k i,  b a tto l  H am dam boy  yon  b erg ay . 
Sababkim ,  sizlar  ko‘pchiliksiz,  xudo  ham   k o ‘pchi- 
lik n in g  iltijo sin i inobatga olgay.
Shodixon  to ‘ram   x u fto n   m ahaligacha  vozillab 
y u rd ila r.  0 ‘zlarin i  qo‘yarga  joy  topolm ay  goh 
g u zarg a,  goh  m asjidga  chiqib,  b ari  b ir  hech  joyda 
o‘tiro lm a d ila r...  B ir tom ondan  boyning  g ‘azabidan, 
shu  g ‘azabdan kelib chiqadigan  xun u k  oqibatlardan 
qo‘rq a r,  ikkinchi  tom ondan  el  o‘rta sid a   qoziyi 
bokaram ning  sariq   chaqalikcha  obro‘yi  yo‘q  ekan,
63

degan  m ish-m ishlar  tarq ab   k etish id an   hay iq ar  ed i­
lar.  Yo‘q,  vozillab  y u rish la rin in g   b ird a n   b ir  sababi 
faq at  sh ugina  emas  edi.  U  kishi  bu   ja n ja lla rn i  tin- 
chitish  borasida  kam ida  o‘n  m ing  tan g a  darom ad 
qilmoqni  rejalab  qo‘ygandi.  A na  shu  tan g alard an  
m ahrum   bo‘lib  qolayotganlari  u chun  ham   yurak- 
b ag‘irla ri  kuyib  borm oqda  edi.  X u fto n   nam oziga 
ta h o ra t olmoq  uchun en d igin a hovliga chiqqan  ham  
edilarki,  k im d ir  ko ‘cha  esh ik n i  ot  keldisiga  olib 
d u p p ila tib   qoldi.  Q arol  y ig it  bo rib   ochsa  — 
H am dam boyning 
m irzo si 
M irza 
Olim 
ekan. 
To‘ram n i  yo‘qlab  kelibdi.
—  X ush  k o 'rd ik ,  qadam lariga  hasanot!  —  dedi­
la r  Shodixon  to ‘ram   allanechuk  beto q at  bo ‘lib.
—  Boybuvam  duoyi  salom   a y td ila r,  —  M irza 
Olim  a tro fd a   hech  kim  yo‘qm ikan,  deya  uyoq-bu- 
yoqqa  ko‘z  tash lab   oldi.
—  U m rlari  ziyoda  bo‘lsin!
—  Daryo  bo‘yidan  m ulk  sotib  olayotganingizni 
eshitib,  behad  x u rsan d   bo‘ld ila r  v a  ozgina  ko‘m ak 
berib  y u b o rd ilar.. . —M irza  Olim  Shodixon  to ‘ram - 
nin g   qo‘liga  baxm al  x altach a  u zatib ,  keskin  b ir 
h a ra k a t  bilan  orqasiga  b u rild i.  —  X udo  xohlasa 
boshqa  ish larin g izg a  ham   yordam   berm oq  n iy a tla ri 
bor.
«Е,  xudoyim ,  bugun  qanaqa  kun   bo ‘ldi,  o‘zi? 
N ahotki,  chorshanbani  shu n aq an g i  a lg ‘ov-dalg‘ov 
qilib  y a ra tg an   bo‘lsang!  Boyning  kunduzgi  vahsha- 
tin i  qarang-u,  endi  m ana  bu  m arh am atin i  ko‘ring! 
E  tavba!  E  tavba!!  Lekin,  nim a  bo‘lganda  ham ,  — 
o ‘ylashda  davom  e td ila r  Shodixon  to ‘ra ,  —  q u rg u r 
boyning  ham  xonligi,  ham   bekligi  borda!..  Ammo, 
s h o 'rin g   q u rg ‘u r  d a ’v o g a rla rg a   ja b r  bo‘ldi-da! 
N achora,  y ara tg an n in g   o ‘ziki  sh u n i  b u y u rib   tu r- 
gandan  keyin,  men  bandai  ojizning  qo‘lidan  nim a 
k elard i...
Shodixon  to ‘ra   ik k i  qo‘lla rin i  boshlari  uzra 
ko ‘ta rib ,  H am dam boyni  uzoq  duo  q ild ilar,  notavon 
tu h m a td a n ,  bem ahal  o 'lim d a n   o ‘zing  a sra g in , 
dav lati  bundan  ham   ziyoda  bo‘lsin,  oblohu  akbar, 
deb  y u zlarig a  fo tih a   to rtd ila r.
64

Jarq ish lo q lik   arzg o ‘y la r  e rta sig a   kelib,  qozi-yu 
kalonni  m ahkam adan  topolm adilar,  ind inisig a  ham 
u ch ratib  bo'lm adi.  Shodixon  to ‘ram   og‘ir  betobm an 
deb,  m ahkam aning  b archa  y u m u sh larin i  M irza 
Qobilga  to p sh irib ,  b ir oygacha bu  yerga  qadam  ran- 
jid a   q ilm adilar.
I X   b  o b
DA RD   U S T I G A   CHIPQON
N a m o z n in g   hib sg a  o lin ish i  ja rq ish lo q lik la r 
uchun  d ard   u stig a   chipqondek  bo‘ldi.  Yoz  bo‘yi 
qo‘r g ‘onda  ishlab,  h aq larin i  u n d ira   olm aganlari, 
haq  so‘rab   borib  k altak   yeg an lari  kam lik  qilgan- 
dek,  h a q -h u q u q la rin i  him oya  q ilis h i  m um kin 
b o 'lg an   b ird an -b ir  k ish ila rin in g   nogahoniy  qamalib 
qolishi  k atta-k ich ik n in g   yurak -b ag ‘rin i  ezdi,  bosh­
la rin i  egib  qo‘ydi.
—  Voy  xudoyim ,  voy  zolim  falak!  —  sochlarini 
yulib  y ig ‘la r  edi  U lug ‘oy.  —  Bu  yana  qanday 
ko ‘rg ilik   bo‘ldi!  U kam   bechorani  nega  hadeb  qiy- 
nayverishadi?!
O nalari  y ig ‘lag anin i  ко‘rib   o‘g ‘il-qizlari  ham 
bo‘zlash ar,  Sergey  tab ib n in g   dori-darm onlari  bilan 
sal  o ‘ziga  kelib ,  su y ag i  y en g illa sh ib   qolgan 
yum shoqko‘ngil  Xolbek  u la rn i  yup atg an  bo‘lib:
—  H am m asi xudodan,  —  deb qo‘y a r edi,  —  dard 
bergan  xudo  sh ifo sin i  ham   beradi,  sab r  qilaylik, 
«sabrning  tu b i  o ltin » ,  bu  gapni  m ashoyihlar  ayt- 
gan.  Xudo  xohlasa  ham m asi  joyiga  tu sh ib   k etad i...
Q ovurg'asi  sinib,  zaxa  yegan  jo y lari  gazaklab, 
o‘ng  tom oni  qulog‘igacha  tirsilla b   shishib  ketgan 
Jav lo n q u l  kuyovining  boshiga  tu sh g an   bax tsizlik n i 
esh itib ,  a w a lig a   ju d a  tu to q ib   ketd i.  So‘ng  o‘zini 
bosib:
—  Onasi,  ju m a  bozor  k u n i  sig irn i  sotajniz,  — 
deb  b ir  xo‘rsin ib   oldi,  —  aqcha  bo‘lm asa  kuyoving- 
n i  q u tq arib   bo ‘lm aydi.
3—5642 
6 5

T urm u shn in g   achchiq-chuchugini  k o ‘p  ta tib , 
boshidan  ko‘p  sho‘rish i  g ‘av g ‘olarn i  kechirgan 
pahlavon  Jav lo n q u l  zam onning  zayiliga  fahm i 
yetadigan  bo ‘lib  qolgan.  O dam lar  xudodan  ko ‘ra 
ham   pulga  ko ‘proq  s ig 'in a   b o sh lad ilar.  Boy-u 
b a tra k ,  to ‘ra-yu  hokim   —  ham m asining  o g ‘zidan 
«aqcha»  degan  seh rli  so‘z  tu sh m ay   qoldi.  Buni 
Jav lo n q u l  h a r  k uni,  h a r  joyda  e sh itad i...
—  R ostdan  ham   kuyovingiz  ot  o‘g ‘irlag a n  
bo‘lsa-ya?  —  qo‘rqa-pisa  so‘rad i  Bibiqiz  xola.
—  U nday  dem a,  onasi,  —  x afa  bo‘ldi  Ja v lo n ­
qul,  —  kuyoving  u n d ay lard an   em as.  H am dam ­
boyning  navbatdagi  nay ran g i  bu.
—  Shunday  deysiz-u,  lekin  o tasi,  sig irn i  sotsak, 
qizlaringiz  oqliqsiz  qolishadi-ku!
—  Xudo  xohlasa  bahorga  borib,  g ‘u n ajin in g  
tu g ‘ib  beradi.
—  Nima  ham  d erd im ...  —  rozi  bo‘ldi  Bibiqiz 
xola.  —  0 ‘sha  yetim chaga  ham   qiyin.  Tovba 
q ildim -ey,  bu   q an aqa  k o 'rg ilik k i,  e rta -in d in  
go‘shangaga  kirad ig an   y ig itn i  av ax ta  qilib  o ‘tirish - 
sa-ya!  El-u  y u rt  nim a  deydi  endi?
H am m adan  ham   Nam ozboyning  d o ‘st-u   teng- 
q u rlari:  Sherniyoz,  Eshbo‘ri,  Jum anboy,  Esergep, 
U sta  K am ollar  shoshib,  dovdirab  qolishdi.  Aslida- 
ku,  Namoz  u larn in g   yonini  olam an  deb,  shu  balo- 
larg a g irifto r bo‘ldi,  shunday ekan,  bas,  endi boyga 
qilinadigan  haq  d a ’vosini  hozircha  b ir  chekkaga 
qo‘yib  tu rib ,  tu h m a t  balosiga  qolgan  begunoh 
do‘stla rin i  qutqarm oqlari  d ark o r.  Boy  bilan  sud- 
lashish  qochm as,  inshoollo  su d lash a d ila r  ham . 
K erak  bo‘lsa  Toshkentga,  yarim   poshsho  huzuri- 
gacha  ham   borishadi.  H aqlarini  u n d irib   olm agun- 
cha 
qo‘yish m ay d i, 
bu 
an iq . 
A m m o, 
h o z ir 
Namozboyni  qutqarm oq  ham m asidan  ham   m uhim  
bo‘lib  qoldi.  H a,  u n i  q u tq a r m aguncha,  ko ‘n gillari 
tinchim aydi  endi.
Besh  y ig it  S herniyozning  to ‘sin -u   v assalari 
tu tu n d a n   qorayib  ketgan  to rg in a   uyida  to ‘planib, 
shu  xu su sd a  m aslah at  q ilard ilar.
—  Qani,  ham m alaring  cho‘kka  tu sh in g la r,  —
66

dedi  nihoyat  Sherniyoz  su h b atg a  yakun  yasab,  — 
qasam   ichamiz!
Besh  og‘ayni  qiblaga  qarab  cho‘kka  tu sh ish d i.
—  Namozboyni  q u tq arm ag u n ch a  yegan  nonim iz 
harom   bo ‘lsin,  oblohu  akbar!  —  barobariga  yu zla­
rig a  fo tih a   to rtish d i  do‘stla r.
0 ‘sha  kun d an   buyon  yug u rib ,  yelib  y urishibdi. 
B orm agan  jo y lari,  uchrashm agan  k im salari  qolma- 
di.  Sherniyoz  kechalab  m aslah at  olgani  Sergey 
tabibn ik ig a  ham  borib  keldi.  Tabib  N am ozning 
tu h m a t  b ilan   q am alg an in i  e sh itib   jig 'ib iy ro n i 
chiqib  o ‘tirg a n   ekan:
—  X o‘sh,  nim a  bo ‘libdi!  —  dedi  u  b a tta r  tu to ­
qib.
—  Namozboy  akam ni  qamab  qo‘yd ilar,  deyap- 
man!  —  hayron  b o ‘lib  ta k ro rla d i  Sherniyoz.
—  B eshtasi  qam aladi,  o‘n ta si  otilad i  —  ozodlik 
yo‘li  sh u ,  —  dedi  Sergey  tabib.  Keyin  b ir  oz  o ‘zini 
bosib  olgach,  N am ozni  q u tq arish   uchun  u  ham 
o ‘zicha  h a ra k a t  qilayotganini  ay td i.  Lekin,  nim a 
bo‘lganda  ham   unin g   ishi  m irovoy  su d y alar  qo'liga 
tu sh m aslig i  k erak .  H ozir  zamon  chirsillab  tu rib d i. 
S ibirga  su rg u n   qilib  y u b o rish lari  hech  gap  emas. 
Bu  ish n i  poraxo‘r   qozilar  ko‘rg a n i  m a’qul,  deb 
m aslah at  berdi.  O xirida:  m ening  uyim ga  kam roq 
kelin g lar,  kecha  tin tu v   qilishdi,  nim aiki  gap  bo‘lsa 
N am ozning  yetim   u k a lari  orqali  xabard o r  qilib 
tu ra m a n   deb,  q a ttiq   iltim os  qildi.
B ir  x a y o lla ri  Namoz  y o tg a n   a v ax ta x o n a g a  
hu ju m   qilib,  eshigini  sin d irib ,  qutqarm oqchi  ham 
bo‘ld ilar.  Ammo,  bu  rejag a  shu  avaxtaxonada  ikki 
bora  yotib  chiqqan  Esergep  ko‘nm adi.  Qo‘lim izda 
qurol  yo‘q,  ostim izda  o t yo‘q,  pichoq bilan  m iltiqqa 
q arsh i  borib  bo‘lm aydi.
N ihoyat,  a x ta ra -a x ta ra   b ir  yo‘lin i  topganday 
ham   bo ‘lish d i:  Ju m a n p a x sa k a sh n in g   dahbedlik 
qarin d oshi  M irza  Qobilning  qo‘ltig ‘iga  qo‘l  solib 
ko‘rg an   ekan,  M irza Qobil:  «Qozi  kalon  k asalliklari 
tu fa y li,  xudoga  sh u k u r,  ham m a  yum u sh lar  m ening 
izm im d a, 
a g a r 
a y b lan u v c h in in g  
q arin d o sh - 
u ru g ‘la ri  besh  m ing  tan g a  aqcha  yig ‘ib  b ersalar
67

uch  m ing  tan g asin i  u ch astk a  politseyiga  in ’om 
qilib,  Namozboyni  ozodlikka  chiqarib  yuborurm en, 
inshoollo  so‘zim  so ‘z»,  deb  qasam   ichibdi.
Besh  m ing  tan g a,  besh  m ing  tanga-ya!l  A w a lig a  
besh  og ‘ayni  k a tta   p u ln in g   d arag in i  esh itib ,  bird an  
g ‘azabga  keldi.  Lekin,  n a  chora,  d o 'stn i  qutqarm oq 
dark o r.  Yozi  bilan boyning  qo‘r g ‘onida  m ehnat  q il­
gan  Qo‘sh q o ‘r g ‘on,  0 ‘klon,  jarq ish lo q lik   u sta- 
m ard ik o rlar baholi  q u d ra t  besh-o‘n  tan g ad an   qilib, 
yig ‘a  boshladilar.
N ihoyat,  y ig ‘ilgan  aqchani  o lax u rju n g a  solib, 
o g 'ay n ilari  M irza  Q obilning  h u z u rig a   jo ‘nashdi. 
0 ‘sha  ku n i  m ahkam a  qabulxonasida  arzg o ‘ylar-u  
d a ’v o g arlar  anchagina  to ‘plan ish g an   edi.  Ich k arid a 
er-xo tin   jan jalig a  oid  ish  ko‘rilm oqda  ekan.  M irza 
Qobil  pak-pakana  bo‘yiga  hech  yarashm aydigan 
k a tta   salla  o‘rab ,  bam isoli  yom g‘ird a n   so ‘ng   bo‘liq 
yerda  unib  chiqqan  qo‘ziqoringa  o ‘xshab  o‘tira rd i. 
Besh  azam at  xonaga  b irin -k etin   k irib   b ord ilar. 
Sherniyoz  x u rju n n i  M irzaning  oldiga  qo‘ydi.
—  Bu  nim asi?  —  g arch i  gap  nim ad alig in i  bilib 
tu rg a n   bo‘lsa  ham   hech  n a rsa   payqam agandek 
so‘ra d i  M irza  Qobil.
—  So‘rag an   narsan g iz.
—  Nima  so‘rag an   ekanm an?
—  Biz  Namoz  P irim q u l  o ‘g ‘lin in g   odam larim iz.
—  К о ‘rib   tu rib m an ,  xudoga  sh u k u r,  ko'zdan 
qolganim  yo‘q.
—  Besh  m ing  ta n g a,  ishonm asangiz  sanab 
ko‘ring!
—  Yo‘qoling  bu  yerdan!  —  ham   qo‘rq u v ,  ham  
jah l  bilan  dedi  M irza  Qobil,  —  ko‘ta rin g   x u rju n - 
xaltangizni!  B etofuqlar,  benom uslar!
—  A x ir,  o ‘zin g iz...
—  X udoga  sh u k u r,  men  hali  im onim ni  yutga- 
nim cha  yo‘q.
—  Jum anboy  orqali  a y ttirib   yuborgan  ekansiz-
ku!
—  Chiqingiz  bu  yerdan,  —  sh u n d ay   deb  M irza 
Qobil  besh  og‘aynini  galm a-galdan  ko‘kragidan 
ita rib ,  naq  darvozagacha  surib   bordi.  0 ‘sha  yerga