J a h o n w 2 sargitzasht a d a b iy o t I

90

ko‘yga  tu sh d i.  U m rida  b irin ch i  m ar o t aba  bo‘lsa 
k erak ,  xudo  esiga  tu sh ib ,  so‘zlarin i  poyma-poy 
ay tib ,  kalim a  o‘g ira   boshladi.
—  Qani,  m enga  qara-chi,  —  g ‘azabli  b ir  ovoz 
bilan  dedi  Namoz.
—  Namozbek,  aziz  m ehm onim   bo‘ling.
—  A yt-chi,  —  o‘sha  ku n i  qaysi  gunohim   uchun 
m eni  qam chilading?  Y uzim dagi  y a ra larn i  ko ‘ryap- 
sanm i?  Nega  m eni  o t  o ‘g ‘risi  qilding!  Boyning  o‘zi 
o ‘g ‘ri-k u ,  o 'zin g  borib  tu rg a n   o‘g ‘risan -k u ,  qassob- 
n in g   qizini  o‘g ‘irlab ,  daryo  bo‘yida  b u lg ‘agan  sen- 
masm iding!  Gapir!  N ega m eni  urding!  Zo‘r  bo'lsang 
kel  endi,  halol  tu rib   yigitch asig a  m ushtlasham iz. 
U r, u r  deyapman! Q o'rqayapsanm i? H okim lik libosi­
ni  kiyib kolyaskaga o‘tirg an in g d a ,  o‘zingni R ustam  
hisoblaysan-ku!  Nega  endi,  suvga  tu sh g an   kuchuk 
boladek  d ir-d ir  q altiray ap san .  U r  deyapman!..
Namoz  ra n g i-q u ti  o ‘chib  tu rg a n   hokim ning 
ko‘ksidan  q a ttiq   ita rib   yubordi  —  M irza  Hamid 
g an d irak lab   borib  boshi  bilan   devorga  u rild i. 
Namoz  u n i  q arsh i  ham laga  o‘ta r   deb  o‘ylagan  edi, 
yo‘q,  hokim   orqasi  bilan   devorga  suyangancha  jim  
tu ra v e rd i:  «G‘u ru ri  yo‘q,  pastkash!»  fik rid an   o‘tdi 
N am ozning.
—  Yo‘q su llard an   olgan  tilx a tla rin g   qani?  — 
xuddi  hokim ning  o ‘lim i  haqidagi  hukm ni  o‘qigan- 
dek  b ir  ohangda  dedi  Namoz.
—  H ozir,  o‘zim  olib  beram an,  maylimi?
—  Tez  bo ‘l!
—  Q arzdorlar  d a fta rin i  ham mi?
—  H am m asini  ol!
—  Obbo,  N am ozboy...  Lekin  xudo  haqqi,  men 
siz  bilan do ‘stlash ib  olam an,  deb yurib  edim ,  m ana, 
sizga  atab   b ir  x a lta   tan g a  y ig ‘ib  qo‘yibm an,  oling, 
beva-bechoralarga ulash in g .  Xudo  haqqi,  kelm asan- 
giz  o‘zim  ulashgan  bo‘lardim .
Namoz  oq  su rp   xaltachadagi  ta n g a la r  bilan  bir 
d a sta   tilx a t-u   q a rzd o rlar  d a fta rin i  eshik  orqasida 
poyloqda  tu rg a n   jo ‘rasig a  tash lad i.
—  H okim ,  yuzim dagi  y aran i  unutm aysan-a?
—  E n d i...  Namozbek,  uzr!
91

—  0 ‘sha  qam chini  eh tiy o t  qilib  qo‘y,  uqdingmi! 
H ali  oram iz  ochiq  bo‘lganicha  yo‘q.  Men  birovning 
k altag in i  yeb,  indam ay  ketad ig an lard an   em asm an. 
K im ning  oldida  u rg a n   bo ‘lsang,  o ‘sh ala rn in g   oldi­
da  halol  m ushtlasham iz.  Y engsang,  boshim ni  ol, 
rozim an.
—  H am m asi Boybuvadan  chiqqan ed i...  —  o‘zini 
oqlay  boshladi  M irza  H am id,  —  o‘sh an in g   gapiga 
k irib ...
Boybuva  q arsh isid a  kuchukboladek  jilplanglab, 
qo‘l-oyoqlarini  baro b ar  yalab  y u rg an   hokim   endi 
u ning  orqasidan yom onlashga tu sh d i. A na shu n arsa 
N am ozni  b a tta r  tu ta q tirib   yubordi.  «Pastkash!»  — 
yashin tezligida fik rid an  o ‘td i uning.
Bo‘lis  hokim i  nim ad ir  demoqchi  bo‘lib,  og ‘zini 
ochgan  edi,  og‘zi  ochilgancha  qoldi.  Qulog‘i  ostiga 
kelib  tu sh g an   m u sh tm id i,  g u rzim id i,  h a r  qalay 
og‘ir   b ir  zarb  un i  yerga  q u latd i.  K eyin  nim a 
bo‘lganini  bilolm ay  qoldi.  O ftobbibi  ch in ni  laganda 
b u g ‘i ko‘ta rilib  tu rg a n  sergo‘s h t palov k o 'ta rib   kir- 
ganda:  «pahlavon»i  yerda  cho‘zilib  y o tar,  og‘zidan 
sizib  qon  kelmoqda  edi.
—  Voy,  xudoyim!  —  u w o s   to rtib   yubordi  k elin ­
chak.
K elinchak  u w o s   to rtg a n   xu d di  shu  b ir  paytda, 
Namoz  qozixona  m ahkam asiga  k irib   borayotgan 
edi.  Ikki  qo‘liga  baro b ar  to ‘pponcha  olib  navbat 
k u tay o tg an larg a  o‘qtald i:  —  Y ot,  hammang!
K ish ilar  bo sh larin i  yerga  qo‘yib  jim   bo‘lishdi. 
Namoz  shoshilib  ich k arig a,  bun d an   b ir  necha  kun 
m uqaddam   arz-dod  bilan  kelib,  dodini  aytolm ay, 
qoniga  ta sh n a   bo‘lgan  k a tta   xonaga  o ‘td i.  Qozi 
kalon  o ‘zining  xos  o ‘rn id a   kim xob  ko‘rpacha  usti- 
d a,  M irza  Qobil  sal  q u y iro q d a ,  ik k o v i  ham  
tash q arid a  nim a  bo ‘ly ap ti  ekan,  deb  eshik  tom on 
bo ‘y in la rin i  xiyol  cho‘zib  tu ris h a rd i.  Nam ozga 
ko‘zlari  tu sh ish i  bilan  shu  alpozda,  bo‘yin larin i 
tash q arig a  cho‘zgancha  ta rra k d e k   qotib  qolishdi.
—  X o‘sh,  M irza,  arzg o ‘y larn i  ta la sh n i  davom 
e ttiry a p san m i? —peshonasiga  to ‘pponchaning  og‘- 
zini  qadab  so‘ra d i  Namoz.
92

—  X udo  shohid,  m en...
—  B ugun  qancha  olding?
—  B or-yo‘g ‘i  sh u ,  m a n a ...  —  M irza  Qobil 
cho‘n ta k la rin i  kavlab  ham yonini  ch iq ara  boshladi.
Namoz  bizning  jonim izni  olgani  em as,  balki  pul 
u chun  k irg an   ekan,  deb  o ‘ylab,  ran g ig a  oz-moz  qon 
y u g u rg an   qozi  kalon  ham   to ‘shak  o stin i  paypaslab, 
ham yonini  n eg ad ir  ichkariroqqa  su ra   boshladi:
—  Bo‘tam ,  bug u n  m enga  hech  n a rsa   tu sh m ad i.
—  To‘ram ,  m en  sizn in g  oldingizga  iltim os  bilan 
keldim ,  —  dedi  Namoz  to ‘pponchalaridan  b irin i 
g ‘ilo fig a  solayotib.
—  X o‘sh,  bo ‘tarn,  —  ikki  q o 'lin i  barobar  ko‘k- 
siga  qo‘y d ilar  qozi  kalon.
—  A navi  kun i  m enga  b ir  oyat  ay tib   edingiz.
—  X o‘sh,  xo ‘sh?
—  «Ilgim din  kelg u n ch a» ...  deb  boshlanar  edi.
—  H a-ha,  b o 'tam ,  lekin  bu  oyat  em as.  H azrat 
N avoiyning  h ik m a tla rid u r.  «Ilgim din  kelguncha 
zolim  tig ‘in  ush o tib ,  m azlum   ja ro h a tig ‘a  intiqom  
m alham in  qo‘ydum »,  so‘rag an in g iz  shum idi?
—  Ne  uchun  d ark o r  bo‘lib  qoldi  sizga  bu, 
b o ‘tam ?
—  Y ig itlarim g a  yod  old iru rm an .
—  B arakallo,  barakallo,  bo‘ta m ...  Siz  bam isoli 
Go‘ro ‘g ‘libeksiz!  Lekin  sh u n in g   uchun  to ‘pponcha 
o‘x ta lib ,  y u ra g im n i  o‘y n a tis h in g iz   s h a rtm id i, 
bo‘tam ?
—  S izlard an   to ‘pponchasiz  b ir  n arsa  und irib  
bo‘lm aydi,  to ‘ram .
—  D arvoqe...
Namoz  chiqib  ketgach,  qozi  kalon  bilan  M irza 
Qobil  o ‘rta g a  tash lan g an   ta n g alarg a  qasoskor y ig it­
la r  teg m ag an in i  к о ‘rib   h a y ra t  ichida  b ir-b irlarig a 
qarab  yelka  qisib  olishdi.
93

XI I I   b o b
T A S H V I S H L I   T U N L A R
N a m o z   P irim q u l  o‘g ‘li  o‘zining  besh  qasoskor 
y ig iti  bilan  Dahbed  bo‘lisi  q ishloqlarini  ta rk   etib, 
Eshimoqsoq,  Chelak,  N arpay  bo‘lisla ri  ta ra fla rid a  
ish   ko‘ra   boshladi.  0 ‘n  besh  k un  davom ida  man- 
m an  degan  o lti  boyning  tem ir  san d iq larid a  chirib 
yotgan  boyliklarini  to rtib   olib,  g u z arlarg a,  bozor- 
joylarga  chiqarib  sochib  tash lash d i.  Shu  k u n la r 
davom ida  osm ondan  bam isoli  ta n g a   yog‘ilib  tu r- 
ganday  b o 'ld i.  C hoyxonalarda,  gap-gashtak  yeyi- 
ladigan  m ehm onxonalarda,  m asjidlarda —  qayerda- 
ki  k ish ila r  to ‘planishi  m um kin  bo‘lsa,  o ‘sha  yerlar- 
da  m ish-m ish-u,  afso n alar  shov-shuvi  hech  to ‘xta- 
m adi.
Z arafshon  vodiysining  qayeriga  borm ang,  gap 
qaynar  edi.
B ir  g uzarg a  borsangiz:
—  Q andini  u rsin ,  Namozboy!
—  B oylarning  dodini  beryap ti-k u ,  azam at!
—  X ay riy at,  sen  bilan  m enga  o‘x sh ag an larn in g  
yonini  oladiganlar  ham   bor  ekan  bu  dunyoda,  — 
degan  gap larn i  ay tishsa,  boshqa  b ir  guzarda:
—  Namozboyga  o‘q  o ‘tm as  em ish,  e,  tavba, 
qilich  ham  chopmas  emish!
—  Go‘ro ‘g ‘libek  Namozboy  qiyofasida  paydo 
bo‘lgan  emish!
—  Namozboy  duoi  afsu n   o‘qisa  ko ‘zdin  g ‘oyib 
bo‘lib  qolar  emish!  —  deb  h a r  xil  ta x m in la rn i 
aytishadi.
H am dam boyning  xonadoni  go‘yo  m otam da  edi. 
Begioyim  q a ttiq   qo‘rqqan  ekan,  ko‘rp a -to ‘shak 
qilib  yotib  oldi.  Boyning  o‘zi  tayoq  zarbidan  bo‘yni 
sh ish ib ,  b ir  h a fta g a c h a   k o ‘ch ag a  chiq o lm ad i. 
T u g‘ilganidan  buyon  ham isha  o ‘zg alarn in g   e ’zoz-u 
ikrom ida  y u rg an   izzattalab   bu  xonadonning  kat- 
ta-y u   kichigi  yalangoyoqlarning  beboshligiga  hech 
to q at  qilisholm asdi.  «Tavba,  —  derd i  boy  betoqat
94

bo‘lib,  —  it  yalog‘im ni  yalashga  zor  bo‘lib  yurgan 
g ad o y lard an   k a lta k   yeb  o ‘tirsam -a!  Shoshm ay 
tu rla rin g ,  hali.  P ash sh an i  ezgandek  ezg‘ilab  ta s h ­
laym an  ham m angni...»
Bo‘lis  hokim i  h u zu rid a  shoshilinch  kengash 
o ‘tk azild i.  N am ozning  y ig itla rig a   q arsh i  uchta 
q urolli  to ‘da  tu z ish   haqida  kelishib  oldilar.  M irza 
H am id  o ‘zining  o‘n  to ‘r t   n av k arig a  bosh  bo‘lib 
D ahbed  a tro fla rid a   poyloqchilik  q ilad i.  H am ­
dam boyning  o‘g ‘illa ri  va  u ru g ‘larid an   ta sh k il  top- 
g an  t o ‘d ag a  boyn in g   k a tta   o ‘g ‘li  Zam onbek 
y etakchilik  qilib,  qishloq  oralab,  qasoskorlarning 
izin i  a x ta ra d i.  U chinchi  to ‘da  form a  kiygan  qizil 
shapkali  m irsh ab lard an   tu zild i.
—  Uch  kun  m u h lat,  —  dedi  m irshabxona  bosh- 
lig ‘i  M ixail  G ribnyuk  to ‘ra ,  —  uch  ku n   ichida 
qopqonga  tu s h irib   beram an  u  laychani!
To‘d alar  o ‘n  besh  kundan  buyon  ham m ayoqni 
kov-kov  qilib  y urishibdi.
H okim ga  alam   qilayotgan  joyi  shun d ak i,  Namoz 
u n i  o ‘z  uyida  kaltaklab  ketdi,  kaltak lag an d a  ham 
o g ‘r ig ‘i  b ir  um rga  bosilm aydigan  qilib  k altakladi. 
M irza  H am id  uch  kungacha  «tobim  kelishm ay 
tu rib d i» ,  deb  ta sh q a rig a   chiqm ay,  issiq  sandaliga 
b ag‘rin i  berib  yotdi.
K alo n d im o g ' 
o d am lard a 
iz z a t-n a fs   balan d  
bo ‘ladi.  0 ‘zgalarga ozor b erish  bunday k ish ilarn in g  
ru h iy a tig a   oziq  b erad i,  orom  bag ‘ishlaydi.  *Us- 
tu n lig im n in g   alom ati  ana  shu  zolim ligim da  namo- 
yon  bo‘layapti»  deb,  ezishni,  h o 'rla sh n i,  oyoq  osti 
q ilish n i  o‘zlarin in g   kasb-u  m ashg‘u lo tig a  aylan- 
tirib   yuborishadi.  B undaylarning  m ushugini  pisht 
deyishga  kim ning  haddi  s ig ‘adi?  M irza  H am id  ana 
shu n d ay  g ‘u ru ri baland  hokim lardan  edi.  0 ‘z  uyida 
k altak lan ish i  un i  adoyi  tam om   qilib  qo‘ydi.  Bugun 
u n i  oyoqqa  tu r g ‘izib  yuborgan  n arsa  ham   uning 
h aq o ratlan gan   g ‘u ru ri,  to p talg an   h am iy ati  bo‘ldi. 
* 0 ‘ch  olam an,  —  d er  edi  u  m ahkam aga  qarab  yo‘l 
o la rk a n ,—terin g g a  somon  tiqm asam   sen  Nam ozni, 
otim ni  boshqa  qo‘yam an...»  M ahkam aga  chiqib 
G ribnyuk  to ‘ra  bilan  Zamonbekka  alohida-alohida
95

chopar  yubordi,  y ig itla rin i  olib  darh o l  h u zu rim g a 
yetib  kelishsin,  deb  bu y u rdi.
Oradan b ir choy dam lam  fu rs a t  o‘tm asd an  otasi- 
ga  o‘xshab  qotm a,  daroz  va  yana  o ‘sha  o tasig a 
o‘xshab  yuzi  k a tta   b u ru n -u ,  ik k ita   chaqchayib  t u r ­
gan  ko‘zdan  ib o ra t  Zamonbek,  y u rg an d a  yerlarn i 
larzaga  k eltirib   yuboradigan  G ribnyuk  to ‘ra la r 
yetib  kelishib,  hokim ning  q arsh isig a,  sal  quyiroqqa 
o‘tirish d i.
—  X o‘sh,  Zam onbek,  —  so ‘ra d i  d a rg ‘azab 
hokim ,  —  biron  yangilik  borm i?
Zamonbek  shoshm asdan  o ‘rn id a n   tu rd i.
—  Y angilik  shuki,  hokim   jano b lari,  biz  u  qaroq- 
chilarn i  Dahbed  bo‘lisi  qishloqlaridan  b u tu n lay  
quvib  chiqardik.
—  Quvib  ch iq ard ilarin g m i  yoki  o‘zlari  ketib  qo- 
lishibdim i?
—  Quvib  chiqardik.  B undan  to ‘r t   ku n   oldin  biz 
u la rn i  X a rta n g   qishlog‘ida  qurshovga  old ik ...
—  Y olg‘on,  —  o‘sha  k u n i  N am ozdan  yegan  kal- 
ta g i  esiga  tu sh ib ,  chakkasi  lovillab  ketg an  hokim 
b ir  qo‘zg ‘alib  qo‘ydi,  —  ishonm aym an,  bu  gapin- 
gizga.
—  E htim ol,  —  xiyla  sh ash tid a n   tu sh ib   dedi 
Z am onbek,—h a r  qalay   biz  o ‘sh a   k u n i  anch a 
otliq larn i  quv d ik...
—  X o‘sh,  M ixail  to ‘ra   jan o b lari,  siz  nim a  dey­
siz?  —  m irshabxona  no zirig a  yu zlan d i  hokim ,  — 
uch  kunda  tu tib   keltirm oqchi  edingiz?
H ok im n in g   p ich in g   a ra la sh   so ‘zlash i  M ixail 
to ‘rag a  yoqmadi,  u  hokim ga  tobe  em as,  politsiya 
d ep artam en tig a  bo‘ysunadi.  «Sen  k a tta   bo‘lsang, 
m en  sen d an   ham   k a tta ro q m a n ,  —  ko‘n g lid a n  
o‘td i  M ixail  to ‘ra n in g ,—undan  keyin  sen lar  o‘z 
qilm ishingga  yarash a  k a lta k   yeyapsanlar,  menga 
desa  bundan  b a tta r  bo‘lm ay san larm i.. . »
—  Lekin,  —  m u sh tig a  b ir  yo‘talib   oldi  M ixail 
to ‘ra ,  —  o 'z la ri  ham   sh unga  o ‘xsh ash ro q   b ir  v a ’da 
beru v d ilar  shekilli!
—  Bu  b atto l  biz  o‘ylagandan  ko‘ra   ham   quvroq- 
qa  o‘xshaydi,  —  kulgisi  yo‘q bo ‘lsa  ham  bazo‘r  jil-
96

m aydi  hokim ,  —  aytolm aysizm i,  Namoz  hozir 
qayerda  b o ‘lish i  m um kin?
—  Taxm inim cha,  u  hozir  Eshimoqsoq  cho‘llari- 
da  berkinib  yotibdi.
—  N ega  sh u n d ay   deb  o‘ylaysiz?
—  C hunki,  kuni  kecha  u la r  D evarak  bo‘lisining 
hokim ini bosib o ‘lasi  qilib  u rish ib d i.  Bu voqea  tong 
o targ a  yaqin  yuz  bergan.  Q aroqchilar  kun d uzi  yo‘l 
bosm asliklarini  hisobga  olsak,  dem ak  u la r  shu 
D evarak  a tro fid a g i  qam ishzorlarga  berkinishgan.
—  T axm iningizda  jon  bor,  —  bosh  silk itib   tas- 
diqladi  hokim ,  —  x o ‘sh ,  yana  n im alar  aytasiz 
bizga?
—  Namoz  to ‘dasiga  aloqador  k ish ilard an   olti- 
ta sin i  hibsga  oldim .  Y ana  politsiya  deportam enti- 
ning  ko‘rsatm asig a binoan  b a ’zi b ir ch o ralarn i  ham  
ко‘rib   qo‘ydim .  B uni  o ‘zingizga  alohida  ay tarm an .
M arg‘ilontepalik  K enja  Qora  ikki-uch  yildan 
buyon  M ixail  to ‘ra   jano b larig a  y ash irin   axb o ro tlar 
k e ltirib   tu r a d i.  N iy a ti,  m irsh a b x o n ag a   ish g a 
o ‘tish .  M ixail  to ‘ra   un g a,  b ir-ik k i  sinovdan  so‘ng 
seni,  a lb a tta ,  uchastkovoy  qilib  v azifag a  olam an, 
deb  v a ’da  ham  berib  qo‘ygan.  Kecha  M ixail  to ‘ra 
jan o b lari  u n i  ham   k e ltirib   av ax tag a  tash lad i. 
B oylarni  so‘k,  h okim larni  yomonla,  shu  yo‘l  bilan 
m ahbuslarga  sird o sh   bo‘lib  ol,  deb  tay in lad i  unga. 
« 0 ‘zingizga  alohida  aytarm an*  deganda  M ixail 
to ‘ra   ana  sh u n i  n azard a  tu tg a n   edi.
—  M ahbuslardan  b ir-ik k isin i  so‘roq  qilasiz- 
mi? —  xuddi  sandiqdagi  biso tin i  ko‘z-ko‘z  qilmoq- 
chi  bo‘lgan  kelinchakdek  yanoqlari  yonib,  ko ‘zlari 
n u rla n ib   so‘ra d i  M ixail  to ‘ra.
—  A g ar  lozim  ko ‘rsan g iz,  —  neg ad ir  k a ftla rin i 
b ir-b irig a  ishqab  qo‘ydi  hokim .
—  Qobil  d eg an lari  S ibirdan  qochgan,  —  bisotin i 
yoza  boshladi  m irshabxona  noziri.
—  Sibirdan?!  —  p atak   qoshlari  kerilib  ketdi 
hokim ning.
—  H a,  T arxon  o ‘lkasidan  qochgan.
—  Opkeling  o‘sh an i  buyoqqa!
X u d d i  sh u   p a y td a   m ahkam aga  boshyalang,
4—5642
97

yoqavayron  b ir  y ig it  yu g u rib   k irib ,  o‘zini  hokim ­
ning  oyog‘iga  tashladi:
—  B ir  qoshiq  qonim dan  k ech in g ,  hokim  
janoblari!
—  N im a  gap?!  —  M irza  H am id  jirk an g an n am o  
oyoqlarini  to rtib   oldi.
—  Q aynotangiz  S h a rif  bazzozning  uy in i  bosdi­
lar! —  yig ‘lab  yubordi  xabarchi.
—  Kim  bosadi?!  —  sakrab  o ‘rn id a n   tu rib   ketdi 
M irza  H am id.
—  Qaroqchilar!
—  Namozmi?
—  X uddi  shunday  janoblari!  —  shum   xab arn i 
k eltirg an   y ig it  o ‘rn id a n   tu rib ,  k o 'k sin i  y irtg u d ek  
y ig ‘lash g a  tu s h d i,  —  y ig irm a   c h o g ‘li  o tliq  
qo‘r g ‘onni  q u rsh ab ,  Bazzoz  bobom ni  d a ra x tg a  
bog‘lab,  u stila rid a n   sovuq  suv  quym oqdalar.
—  O tlaning!  —  baqirib  yubordi  hokim ,  — 
Zamonbek,  siz  Shahob  g u z ari  tom ondan  borasiz, 
M ixail  to ‘ra   jano b lari,  siz  Oynaqo‘r g ‘on  gu zarid an  
aylanib  o ‘ta siz.  Men  y ig itla rim   bilan  M azang 
g u zari  ta ra fid a n  boram an,  to k i  ham m a yo‘ln i to ‘sib 
boraylik,  b iro n ta  ham   itv ach ch a  qochib  qutul- 
m asin,  kolyaskani  k eltiring!  —  baqirgancha  hovli­
ga  y ug u rd i  M irza  H am id,  —  Jiy an b ek ,  sen  avaxta- 
x onada  qo ro v u ld a  tu r g a n   y ig itla rin g n i  olib, 
Sam arqand  yo‘lini  to ‘s!  Ot!  Chop,  b itta s in i  ham 
tirik   o ‘tkazm a!..
K o‘z  yum ib  ochguncha  bu  a tro fla r  bo‘m-bo‘sh 
bo‘lib  qoldi.  Qo‘liga  m iltiq   ush lash i,  o tga  m inishi 
m um kin  bo‘lgan  erkak  zoti  borki,  qam alda  qolgan 
S h a rif  bazzozni  q u tq a rish   uch un   u rh o -u r,  surho- 
s u r  qilishib,  ko‘chalard an   seldek  oqishib  o‘sha 
yoqqa  ketishdi.
X uddi  shu  p aytda  Dehqon  g u zar  ta r a f  dan  olti 
otliq  qiyg‘ir   qushdek  uchib  chiqib  kela  boshladi. 
Hokim lik  m ahkam asi  ostidagi  avaxtax o n a  oldida 
o tla rd a n   ta p -ta p   tu s h ib   b iri  c h o ‘qm or  b ila n , 
boshqasi  og‘i r   bo lta  bilan  yong‘oq  d a ra x tid an  
pishiq  ishlangan  zil-zam bil  e sh ik larn i  pora-pora 
qilib  sin d ira   boshladilar.
98

—  Namoz!  —  qorong‘i  xonada  yotgan  Qobil 
quvonchdan  qichqirib  yubordi,  —  do‘stim ,  xalosko- 
rim!
—  Tez  chiqinglar!  —  b u y u rd i  Namoz,  —  o tlarg a 
m ingashinglar.
K echadan  buyon  qo‘l-oyog‘i  yechilm ay  zaxda 
dum alab  yotgan  K enja  Qorani  N am ozning  o ‘zi 
qo‘zichoqni  qo‘ltiq lag an d ay   qo‘ltiqlab  chiqdi-yu, 
oldiga  o‘tqazib,  o tig a  qam chi  bosdi.
—  Sabr qil,  K enjavoy,  sab r qil  ukam ,  eson-omon 
d a sh tg a   borib  olaylik,  qo‘llarin g d ag i  kishanni  tish- 
larim   bilan   uzib  tashlaym an.
O lti  otliq  xalos  etilg an   m ahbuslarni  orqalariga 
m in g ash tirib   Q angli,  Bo‘g ‘ajil  ta ra fla rg a   qarab  ot 
surib   k etd ilar.
S h id d at  bilan  kim   o ‘zarg a  ot  qo‘yib  borayotgan 
M irza  H a m id n in g   n a v k a rla ri 
S h a rif  bazzoz 
qo ‘r g ‘o nini  to ‘r t   tom ondan  qursh o v ga  olishdi. 
M irza  H am id  q o ch ish g a  t o ‘g ‘ri  kelib  qolsa, 
sh o sh ilib   qolm ay  deb  k o ly ask ad an   tu sh m a d i. 
To‘pponchasidan  osm onga  qarab  ikki  bora  o‘q 
bo‘sh atd i.
—  Taslim   bo ‘llaring!  —  deb  qichqirdi,  so‘ng 
y arim   ochiq  tu rg a n   darv o zax o n ag a  q arab ,  — 
bo‘lm asa  ham m angni  qirib  tashlaym an!
S h a rif bazzoz  kechki  nam ozga ta h o ra t olayotgan 
edi.  N ogahoniy  shovqin-suron-u  o ‘q lar  ovozidan 
qo‘rqib  ketganidan  yalang ‘och  orqasi  bilan  yerga 
o 'tirib   qoldi.  Cho‘zilib  yotish n in g   pay ti  em asligiga 
aqli  yetib,  pitillab   o‘rn id an   tu rd i-d a,  bog‘ichini 
boylagani  to q ati  chidam ay,  chap  qo‘li  bilan  ish- 
to n in i  ko‘ta rib ,  uyga  qarab  yu g u rd i.  Devorga 
o sig‘liq  tu rg a n   qo‘sh o tarn i  olib  v aran g latib   ketm a- 
k e t  o‘q  bo‘sh a ta   boshladi.
Besh-o‘n  d aq iq alar  cham asi  davom  etg an   pala- 
p a rtis h   otishm adan  so‘ng,  nihoyat,  panalab,  pusib 
qaynotasi  qam algan  uy  yoniga  kelib  olgan  hokim 
ta k lif  qildi:
—  Namoz,  otishm ani  to ‘x ta t,  taslim   bo ‘l!
K uyovining  ovozini  tan ib   S h arif  bazzozning
ra n g ig a   sal  qon  y u g u rg a n   b o ‘ld i.  H alig ach a
99

oyog‘ida  kalavalanib  tu rg a n   oq  su rp   ish to n in in g  
bog‘ichini  boylarkan:
—  M irza  H am id,  bu  menman!  —  dedi  negadir 
y ig ‘lam sirab.
—  Namoz  qochdim i? — o ‘rn id a n   g ‘oz  tu rib   so ‘- 
rad i  M irza  H am id.
—  Hech  qanday  N am ozni  ko‘rg an im   yo‘q,  — 
tu s h u n tira   boshladi  qaynota,  —  sizlarn i  Namoz 
gum on  qilib,  m iltiq n i  men  otay o tg an   edim.
—  Nima-nim a?!  —  ach ch ig ‘i  chiqib  dedi  M irza 
H am id,  —  ta g ‘in   u  bosqinchini  y ash irib   qo‘ygan 
bo‘lmang?
—  N am ozni  b e rk itg a n   bo ‘lsam ,  kalom ulloyi 
sh a rif  u rsin ,  kuyov!
—  H ozirgina  bizga  Namoz  bosdi,  deyishdi-ku?
—  X udoga  sh u k u r,  sizdan  boshqa  hech  kim 
m en in g   x o n ad o n im n i  o y oqosti  q ilg a n i  yo ‘q, 
kuyov...
Bo‘lis  hokim i  m ulzam   bo‘lib,  orqaga  q ay tark an  
alam idan  y ig ‘lagudek  b ir  ahvolda  edi.  M ahbuslar 
qochganini  eshitib  ich-ichidan  g ‘a la ti  b ir  q altiro q  
tu rd i-y u ,  o‘zi-o‘ziga  x u n u k   k o 'rin ib   ketd i.  0 ‘zini 
ojiz-u  notavondek  seza  boshladi,  ammo  u n in g   ta- 
b ia tig a   y o t  bo ‘lgan  bu   ru h iy   h o la t  b ir-ik k i 
daqiqadan  so ‘ng   ta rq a ld i-y u ,  o ‘rn in i  qasoskor, 
beshafqat,  yovuzona  b ir  tu y g ‘u   egalladi.
—  O rqam dan  ot  qo‘yinglar!  —  deb  b u y u rd i 
n av k arlarig a,  —  u  qochoqni ushlam aguncha orqaga 
qaytish  yo‘q  endi.
0 ‘sha k uni Ja rq ish lo q  fu q aro sin in g boshiga  ko‘z 
ko ‘rm agan,  quloq  eshitm agan  b ir  fa lo k a t  yog‘ildi. 
Bo‘lis  hokim i  qishloq  o ‘rta sid a g i  keng  yalanglikka 
y e tti  yoshdan  yetm ish  yoshgacha  b o ‘lgan  jam iki 
k ish ilarn i  to ‘plab:
—  N am ozning  qayerdaligini  aytasizlar!  —  deya 
boshi  u zra  qam chi  silk itd i.
H o kim n in g  m iltiq   o ‘q ta lg a n ,  q ilich   y alan - 
g ‘ochlagan  q irq  besh  y ig iti  yarim   tu n g ach a  aholini 
qo ‘yib  y u b o rm ad i.  Sovuqda  d ild ira tib ,  u sh lab  
o ‘tird i.  Tungi  iz g 'irin   badan-badanidan  o ‘tib   k e t­
gan  Javlonqul:
100

—  N avbat  bizga  ham   kelib  qolar!  —  deya 
ko‘ksiga  tu sh ib   tu rg a n   soqolini  silab-silab  qo‘y ar 
edi.
X I V   b o b
M I L T  IQ  S A V D O S I
H a y itb o y   bilan  To‘xtash v o y n in g   kelishi  dunyo- 
dan  yakka-yu  yolg'iz  o ‘tib   borayotgan  tabib n in g  
qalbidagi  huvillab  yotgan  bo‘shliqni  to 'ld irg a n d a y  
bo‘ldi.  B irin in g   yarasin i,  boshqasining bod  kasalini 
tu z a tib ,  ikk o v in i  ham   oyoqqa  t u r g ‘azib  oldi. 
Y axshi  k iy in tirib ,  o ‘zi  d ars berad ig an   m aktabxona- 
ga  olib  borib,  ru s   bolalari  bilan  yonma-yon  o‘tqa- 
zib,  alifbe  o‘rg a ta   boshladi.
K am gap  ham isha  o‘ychan  y u rad ig an   H ayitboy 
quvnoq,  h azilk ash ,  m ahm adona  To‘x tash v o y g a 
qaraganda  qobiliyatliroq  chiqib  qoldi.  «Pervaya 
kniga»ni  sh arilla tib   o 'q iy ap ti  hozir.  E rta-y u   kech 
ruscha  so‘z  yodlashadi.  Sergey  tabib  o‘zbekchalab 
gap  so‘rasa,  b u la r  o‘rischalab  javob  q ay tarish ad i.
N am ozgar  pay ti  edi.  H ayitboy  hovlida  о‘tin  
yo rar,  T V xtashvoy  ru sch a b ir kito b n i  hijjalab  o ‘q ir 
edi.  B ashang  kiyingan,  m alla sochli  novcha b ir ru s 
y ig iti  kirib ,  H ayitboyga  uzoq  tik ilib   qoldi.
—  Sergey  qayerda?  —  so‘ra d i  o ‘zbekchalab.
—  0 ‘rd ak larg a  don  beray ap ti,  —  dedi  H ayitboy, 
ru s  y ig iti  o‘zbekcha  gap irgan ig a  hayron  qolib.
—  Tez  ch aq ir,  buyoqqa!
Xiyol  o‘tm ay   ostonada  Sergey  tab ib   ko ‘rin d i. 
Ikkovlari  b ir-b irlarig a  g ‘a la ti-g ‘a la ti  qarash  qilib, 
anchagacha  tik   tu rib   qolishdi.
—  X udo  haqqi,  tanim adim !  —  deb  to ‘satd an  
yoshiga  va  fe ’liga  hech  yarashm aydigan  ja ra n g li 
b ir  ovoz  bilan  kulib  yubordi  Sergey  tab ib ,  —  obbo, 
pahlavon-ey,  lekin  boplabsan!  Kel,  b ir  achom lashib 
olaylik,  barakalla,  barakalla!
—  Bu  yasam a  sochni  Sam arqanddan  Qobil  tay-