J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Parakarp mevalar (yunon. para-oldida). Parakarp mevalar ham ginetsiydan hosil bo’lishini nazarda tutadigan bo’lsak, yopiqurug’lilar rivojlanishining dastlabki etaplarida sinkarp mevalardan kelib chiqqan. Bu guruh mevalar orasida ko’p urug’li va bir urug’li, ochiladigan va ochilmaydigan, yuqori va pastki tiplari uchrab, bir necha mevabarglarning yig’indisidan hosil bo’lgan bir uyli mevalarga aytiladi. Ochiladigan parakarp mevalar ko’knor, lolaqizg’aldoq, kartoshkada uchraydi. Parakarp qo’zoqcha ko’sakchadan kelib chiqqan. Bu mevalar ikki uyli ikkita mevabargning birikishidan hosil bo’lgan va pastdan yuqoriga qarab ochiladi (karam, turp). Qovoqdoshlar oilasi vakillari quyi parakarp mevalarning maxsus tipini hosil qiladi. Qovoqning mevasi qattiq, ekzokarp ko’pincha pishiq va mustahkam, mezokarp seret. Karamdoshlardan tashqari bir qancha oilalar vakillari, avvalo hiloldoshlar va bug’doydoshlar bir urug’li ustki parakarp meva hosil qiladi. Ostki parakarp mevalarni esa qoqidoshlar va to’nqiztaroqdoshlar hosil qiladi. Qoqio’tdoshlar pistasi ostki parakarp tugunchadan ikkita mevachi bargning qo’shilishi va yagona urug’murtakdan hosil bo’ladi.
Lizikarp mevalar. Bu tipdagi mevalar ko’sakcha meva bo’lib, sinkarp mevalar ko’sakchasidan kelib chiqqan. Chinniguldoshlar oilasining aksariyat turkumlari haqiqiy lizikarp ko’sakcha hosil qiladi. Lizikarp mevalarga xos xususiyatlardan biri ko’sakcha to’liq ochilmaydi, aksincha uchidagi tishchalari ochiladi. Lizikarp mevalar bir necha urug’chi barglardan tashkil topgan sinkarp (tutash tugunchali meva) urug’ida ko’saklar o’rtasidagi parda yo’qolib hosil bo’lgan bir uyli tuguncha mevalardir.

❗107. Lipidlerdiñ organizmdegi wazıypaları.

❗108. Qannıń formalı elementleri

109. Makromolekulalar túrleri, dúzilisi
Makromolekulalarģa beloklarz uglevodlar hám lipidler kiredi. Belok hàm uglevodqa keyinirek toxtalip òtilgen.
Lipidler. Barlıq tiri organizmler kletkalarınıń quramına kiredi. Lipid polyarlanbaǵan, gidrofob molekulalar bolıp esaplanadı. Dúzilisine qaray bir neshe toparlarǵa bólinedi.
Neytral maylar – tábiyatta kóp tarqalǵan lipidler bolıp, 3 may kislota hám 3 atomlı spirt – glicerinnıń birigiwinen payda boladı. Bul toparǵa ósimlik hám haywan mayları kiredi.
Mumlar – may kislotalar hám kóp atomlı spirtlerdiń birigiwinen payda boladı. Mumlar terini, haywanlardıń júnin, quslardıń párlerin qaplap turadı, olardı jumsartadı jáne suwdan qorǵaydı.
Fosfolipidler – kletkanıń membranalı dúzilisin payda etedi. Glikolipidler – lipidlerdiń uglevodlar menen,lipoprotein – lipidlerdiń beloklar menen payda etken birikpesi. Steroidlarǵe tiyisli – xolesterin kletka membranasınıń áhmiyetli quramlıq bólegi. Búyrek ústi bezinde, jınıs bezlerinde xolesterinnen steroid gormonlar sintezlenedi. Artıqsha xolesterin qan tamırlarında toplanıp, tamırlardı taraytadı, ateroskleroz keselligine sebep boladı. A, D, E, K vitaminler de may sıyaqlı zatlarǵa kiredi.
Lipidlerdiń funkciyaları. Lipidler kletkada hár túrli funkciyalardı atqaradı. Plastik (qurılıs materialı) funkciyasın atqaratuǵın lipidlerge kletkalar membranalı dúzilisleriniń quramına kiriwshi fosfolipidler, xolesterin, lipoproteinler, glikolipidler mısal boladı. Búyrek ústi bezinen ajıralatuǵın kortikosteroid gormonlar hám jınıs bezleriniń gormonları steroidlar qatarına kiredi hám gormonal funkciyanı atqaradı. 1 g may tolıq oksidlengende 9,3 kkal yamasa 38,9 kDj energiya ajıraladi.Teri astı may kletchatkası mexanikalıq tásirlerden qorǵaydı. Lipidler jıllılıqtı jaman ótkizgenligi sebepli, organizmde jıllılıqtısaqlawǵa járdem beredi. Ósimlik hám haywanlarda may zapas halında toplanadı. Shól haywanlarında hám qısta uyqıǵa ketetuǵın haywanlarda zapas may energiya hám suw deregi bolıp xızmet etedi. Mayda eriwshi A, D, E, K vitaminleri fermentleriniń koferment bólegin dúzedi.

110. Mikroorganizmlarge tásir etiwshi biologiyalıq faktorlar
Mikroorganizmler tirishiligi qorshag’an ortaliq penen tig’iz baylanista bolip, ortaliq sha’rayati belgili mikroorganizmler ushin qansha qolayali bolsa ,olardin’ rawajlanip tirishilik etiwi sonsha intensiv o’tedi. Mikroorganizmlerge ta’sir etiwshi ortaliq faktorlarin u’sh toparg’a bo’ledi: fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq.
Usi faktorlardin‘ h’a’r birinde u’sh koordinal tochka bolip, bul tochkalar mikroorganizmlerdin‘ intensiv rawajlaniwi menen birge olardin’tirishilik etiw h’a’m rawajlaniw mu’mkinshiliginko’rsetiwsh tochkalar esaplanadi-minimum, bunda mikroorganizmler tirishiligibiliner bilinbes .baslanadi; maksimum, bul tochkadan joqarilasa mikroorganimler tirishiligi toqtaydi,-optimum bunda mikroorganizmler tirishiligi ju’da‘ joqari tezlikte baradi.