J. X. Ataniyazov, E. D. Alim ardonoy xalqaro moliya munosabatlari
■ ■ Moldaviya 8-aprel 1994-yil 8-aprel 1994-yil 27 iyun 1994 yil B B
Download 2.92 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanch so‘z va iboralar
- Takrorlash uchun savollar
- Test savollari
- 10.1. Toiov balansining iqtisodiy mohiyati va taqdim etish shakllari
- 10.2. Toiov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar
■ ■ Moldaviya 8-aprel 1994-yil 8-aprel 1994-yil 27 iyun 1994 yil B B Rossiya
12 dekabr 1991 yil 12 dekabr 1991 yil 20 iyul 1993 yil ZZZ Tojikiston imzolanmagan 26-iyun 1993-yil 4 avgust 1993 yil H l Turkma-
niston imzolanmagan 26 dekabr 1991-yil
imzolanmagan ZSZO‘zbekiston 4 yanvar 1992 yil 4 yanvar 1992 yil 9-fevral 1994-yil
S B Ukraina 10-dekabr 1991-yil 10-dekabr 1991-yil imzolanmagan 24 http://ru.wikipedia.org/wiki/CHr. 237
Hozirgi kunda MDH doirasidagi hamkorlikning iqtisodiy asos- laridan shuni aytishimiz mumkinki, MDH davlatlari bilan ikki- yoqlama va shuningdek har tomonlama olib borilayotgan munosa- batlarning barcha sohalarida o‘zaro teng huquqli hamkorlik qilish uchun barcha imkoniyatlar mavjuddir. Shu bilan birgalikda MDH yordamida yangi mustaqil davlatlarning o'zaro hamkorlik qilish- lari uchun huquqiy va tashkiliy sharoitlar ham yaratib berilmoqda. MDH doirasida davlatlararo o‘zaro iqtisodiy hamkorlik mu- nosabatlarining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: — MDH doirasida maqsadlar amalga oshgunga qadar integ- ratsiyaga sakrab o‘tmasdan, sekin-astalik bilan erkin iqtisodiy hududni tashkil qilish; — MDH doirasida savdo-iqtisodiy hamkorlik sohasidagi salo- hiyatni ko‘tarish; — MDH doirasida tovarlarning erkin harakatini ta’minlash, o‘zaro manfaatli va teng huquqli aloqalarni ta'minlash hamda boshqalar. MDHga a’zo davlatlar hamkorlik aloqalarida hamda iqtisodiy integratsiya darajasiga bog‘liq holda integratsion jarayonlarning keyingi bosqichlarida va mintaqaviy birlashmalarda qatnashish to‘g‘risida mustaqil qarorlar qabul qilishadi, qabul qilingan qaror- larning amaliy bajarilishi esa MDH doirasida samarali hamkor- likda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, integratsion jarayonlarning rivojlanishiga mos kelmaydigan iqtisodiy xarakterga ega bo‘lgan omillarni qu- yidagilar asosida ko‘rib chiqish mumkin. Integratsiyaning asosiy elementlaridan bo‘lib, asta-sekinlik bilan bojxona bojlarini pa- saytirish, qo‘shma korxonalar tuzish, tovarlar, xizmatlar, ishchi kuchi va kapitalning erkin harakati uchun shart-sharoit yaratish hisoblanadi. Biroq hozirda MDH hududida bojxonalarni joriy etish, kvotalar belgilash, o‘zaro savdoni litsenziyalash va boshqa- lar kabi teskari jarayonlar sodir bo‘lmoqda. Bunday holatga qu- yidagi iqtisodiy sabablar undagan: bozorga turli xildagi tezkor- likdagi harakat, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish xususiyatlaridagi 238
tafovut, xomashyo, oziq-ovqat resurslari va malakali kadrlar bi- lan ta’minlanishning turli xil darajasi. Sobiq ittifoq respublika- lari narxlarni erkinlashtirish xususiyati hamda narxlar darajasi bo‘yicha sezilarli darajada farq qiladi, bu holat resurslarni bir joydan boshqa joyga ko‘chib o‘tishiga sabab bo‘ladi va buning natijasida bunga qarshi bojlar va boshqa cheklovlar kiritiladi. Ushbu murakkab holatga qaramasdan MDHga a’zo bir qator mamlakatlar puxta o‘ylangan reja asosida harakat qilishlari nati- jasida integratsiya jarayonlarining asta-sekinlik bilan jadallashuvi yuzaga kelmoqda. Tayanch so‘z va iboralar Xalqaro iqtisodiy integratsiya, imtiyozli savdo hududi, er- kin savdo hududi, yagona bojxona ittifoqi, umumiy bozor, iqti- sodiy ittifoqlar, toiiq iqtisodiy integratsiya, ASEAN, EAST, MERKOSUR, KOMESA, ASEAN, LAIA, MDH, YES, Maas- trix shartnomasi, BENILYKS, MYESA, NAFTA, APEC, Shanxay hamkorlik tashkiloti.
1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaga ta’rif bering. Uning asosiy maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 2. Integratsion birlashmalarning asosiy shakllari qaysilar? 3. Jahon iqtisodiyotidagi asosiy rivoj topgan iqtisodiy integra- tsion hududlarni ayting. 4. G ‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining rivojlanish bosqichlarini izohlang. 5. Yevropa Ittifoqi (YI)ga a’zo mamlakatlarni ayting. 6. MDH davlatlari integratsion taraqqiyotida qanday imkoni- yatlar mavjud? 7. Osiyo-Tinch okeani hududi integratsiya jarayonlarining o‘ziga xos tomonlari nimalarda aks etadi? 8. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish omillarini izohlang. 239
9. Shimoliy Amerika mintaqasida qaysi iqtisodiy integratsion birlashmalar mavjud? 10. Lotin Amerikasi mintaqasida qaysi integratsion birlash- malar mavjud? Mustaqil o ‘rganish uchun topshiriqlar 1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaga tegishli asosiy terminlardan «klaster» tuzing. 2. Jahon iqtisodiyotidagi rivojlangan iqtisodiy integratsion hududlarga tegishli moliyaviy ko‘rsatkichlarni o‘rganing. 3. Xalqaro integratsion hududlarning jahon iqtisodiyoti rivoji- dagi o'rnini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni tahlil eting. 4. Asosiy terminlar lug'atini tuzing. Test savollari 1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya — ... A) milliy xo‘jaliklar o‘rtasida o‘zaro barqaror aloqalarning ri- vojlanishi hamda mehnat taqsimoti negizida yuzaga kelgan mam- lakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatdan bir- lashuvi.
B) mamlakatlar o‘rtasidagi mahsulotlar, xizmatlar va kapital harakati bilan bogMiq munosabatlarga cheklovlar qo‘yilishi jara- yoni. C) milliy xo‘jaliklarning o‘zaro moliyaviy munosabatlarini tartibga soluvchi jarayon. D) milliy iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan korxonalarning tashqi moliyaviy munosabatlarni ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. 2. Xalqaro integratsion birlashmalarning asosiy turlari ko‘rsatilgan javobni aniqlang. A) erkin savdo hududi, yagona bojxona ittifoqi, umumiy bo- zor, iqtisodiy ittifoqlar. B) imtiyozli savdo hududi, erkin savdo hududi, yagona boj- xona ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy ittifoqlar, to‘liq iqtisodiy integratsiya. 240
C) erkin savdo hududi, yagona bojxona ittifoqi, umumiy bo- zor, xalqaro moliya tashkilotlari. D) MDH, yagona bojxona ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy ittifoqlar. 3. Erkin savdo hududi (ESH) — ... A) ikki va undan ortiq mamlakatlarning o‘zaro kelishuviga asosan, bu mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan o‘zaro savdo qilish uchun tashkil etilgan hudud. B) ikki va undan ortiq mamlakatlarning o‘zaro kelishuviga asosan ma’lum turdagi mahsulotlar bilan o‘zaro savdo qilish maqsadida cheklovlarni bekor qilish orqali tashkil etilgan guruhi- dan iborat. C) ikki va undan ortiq mamlakatlarning o‘zaro kelishuviga asosan, bu mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan o‘zaro savdo qilishda bojlar va boshqa cheklovchi choralarni bekor qilish orqali tashkil etilgan guruhidan iborat. D) mamlakatlarning o‘zaro kelishuviga asosan ishlab chiqa- rishni rivojlantirish maqsadida investitsiyalarni amalga oshirishga mo'ljallangan hudud. 4. Bojxona ittifoqi — ... A) ikki yoki bir qancha davlatlarning bojlar bo‘yicha o‘zaro chegaralarni bekor qilish va yagona boj ta’rifi joriy etish yuzasi- dan o‘zaro kelishuvidir. B) ikki yoki bir qancha davlatlarning soliqlarni joriy etish yu- zasidan o‘zaro kelishuvidir. C) faqatgina ikki mamlakat o‘rtasida savdo-sotiqni rivojlanti- rishga oid kelishuvdir. D) mamlakatlarning o‘zaro kelishuviga asosan ishlab chiqa- rishni rivojlantirishga investitsiyalarni keng jalb etishni tartibga soluvchi ittifoq. 5. Janubiy konus mamlakatlari umumiybozori (MERKOSUR) qaysi mamlakatlarni birlashtirgan. A) Argentina, Braziliya, Venesuela (2005-yil iyuldan), Mek- sika va Urugvay. 241
B) Argentina, Braziliya, Venesuela (2006-yil iyuldan), Parag- vay va Urugvay. C) Argentina, Braziliya, Kanada, Kuba, Paragvay va Urugvay. D) Argentina, Meksika (2006-yil iyuldan), Kanada, Paragvay va Urugvay. 6. Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari Assosiatsiyasi (ASEAN) qaysi mamlakatlar doirasida tashkil etilgan? A) Tinch va Hind okeani qirg‘oqlarida joylashgan 8 ta mam- lakat (Vetnam, Indoneziya, Kambodja, Malayziya, Myanma, Singapur, Tailand, Filippin). B) Tinch va Hind okeani qirg‘oqlarida joylashgan 9 ta mam- lakat (Vetnam, Indoneziya, Kambodja, Laos, Malayziya, Myan- ma, Singapur, Tailand, Filippin). C) Tinch va Hind okeani qirg‘oqlarida joylashgan 10 ta mam- lakat (Bruney, Vetnam, Indoneziya, Kambodja, Laos, Malayziya, Myanma, Singapur, Tailand, Filippin). D) Tinch va Hind okeani qirg‘oqlarida joylashgan 11 ta mam- lakat (Bruney, Vetnam, Indoneziya, Kambodja, Laos, Malayziya, Hindiston, Myanma, Singapur, Tailand, Filippin). 7. Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasi (NAFTA) qa- chondan faoliyat yurita boshlagan va qaysi davlatlarni birlashtirgan? A) 1996-yil 1-yanvardan, AQSH, Kanada va Meksika davlat- larini o‘z tarkibiga birlashtirgan. B) 1994-yil 1-yanvardan, AQSH, Kanada va Meksika davlat- larini o‘z tarkibiga birlashtirgan. C) 1995-yil 11-yanvardan, AQSH, Kanada, Argentina va Meksika davlatlarini o‘z tarkibiga birlashtirgan. D) 1998-yil 1-yanvardan, AQSH, Kanada, Braziliya va Mek- sika davlatlarini o‘z tarkibiga birlashtirgan. 8. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (APEC) qachon va qayerda tashkil etilgan? A) 1990-yil Filippinda. B) 1989-yil Kanberrada. C) 1989-yil Xitoyda. 242
D) 1990-yil Malayziyada. , 9. Iqtisodiy integratsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga qaysilar kiradi? A) jahon xo‘jaliklari tomonidan proteksionizm choralarining qo'llanilishi, iqtisodiy inqirozning chuqurlashuvi, xalqaro mehnat taqsimotining sekinlashishi,v milliy iqtisodiyotlar ochiqlik daraja- sining ortib borishi kabilar kiradi. B) jahon xo‘jaligida tobora rivojlanib borayotgan baynalmi- nallashuv va globallashuv jarayonlari, xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, milliy iqtisodiyotlar ochiqlik darajasining ortib borishi kabilar kiradi. C) jahon xo‘jaligida tobora rivojlanib borayotgan baynalmi- nallashuv va globallashuv jarayonlari, xalqaro savdo aloqalarining sustlashishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, milliy iqtisodiyotlar tomonidan ichki bozorlarni himoyalash darajasi- ning ortib borishi kabilar kiradi. D) globallashuv jarayonlari, moliyaviy inqirozlar, banklar kapitalining oshishi, xalqaro soliqqa tortish darajasining ortib borishi kabilar kiradi. 10. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning maqsadi — .. A) istiqbolda mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omil- larining erkin harakatlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yara- tish hisoblanadi. B) milliy iqtisodiyotlarni tashqi muhit omillari ta'siridan hi- moyalash hisoblanadi. C) mamlakatlar to‘lov balansi taqchilligini oldini olish va uni bartaraf etish hisoblanadi. D) istiqbolda mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omil- larining erkin harakatlanishiga ta’sir etuvchi to‘siqlar yaratish hi- soblanadi. 243
10-bob. XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA T O ‘LOV BALANSINI BOSHQARISH 10.1. To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va taqdim etish shakllari. J0.2. To‘lov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar. 10.3. Toiov balansi va unga davlat aralashuvi, xato va o‘tkazib yuborishlar. 10.4. Mamlakat toiov balansining makroiqtisodiy modeli. 10.5. Toiov balansiga ta'sir etuvchi omillar va uni tartibga so- lishning asosiy usullari. 10.1. Toiov balansining iqtisodiy mohiyati va taqdim etish shakllari Toiov balansi bir mamlakatning boshqa malakatlarga maium bir davr mobaynida haqiqatda o‘tkazgan valutaviy toiovlari va tushumlari o‘rtasidagi nisbatni, mamlakatning xalqaro pullar harakatini o‘zida aks ettiruvchi hujjatdir. Agar toiov balansida valutaviy tushumlar toiovlardan ortib ketsa, toiov balansi aktiv, aksincha esa passiv hisoblanadi. Joriy operatsiyalar balansi (xususan, tovarlar eksporti va im- porti o‘rtasidagi nisbatni o‘zida aks ettiruvchi savdo balansi, xiz- matlarning sof eksportini, investitsiyalardan olingan daromad- larni va bir tomonlama pul o‘tkazmalarini o‘zida aks ettiruvchi «ko‘rinmas» joriy operatsiyalar balansi) va kapital harakati balansi (mamlakatdan kapitalni chiqib ketishi va unga xorijiy kapital- ning kirib kelishini o‘zida aks ettiradi) to‘lov balansining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. To‘lov balansi mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalarga kirishishi, xalqaro to‘lovga qobillik, jahon savdosiga qatnashish darajasini o‘zida namoyon etuvchi muhim koTsatkich va vosi- ta hisoblanadi. To‘lov balansi tushunchasidan dastlab Djeyms Denem-Styuart o‘zining «Siyosiy iqtisod tamoyillari to‘g‘risida tadqiqot (Inquiry into the Principles of Political Economy)» 244
(1767-yil) asarida foydalangan. Styuart to‘lov balansini mustaqil tushuncha sifatida chet elda fuqarolarning xarajatlari, xorijga foiz to‘lovlari, qarzning asosiy summasi va qarz bo‘yicha to‘lovlar, valuta ko‘rinishidagi qarzlarni boshqa mamlakatlarga taqdim etishdan tashkil topadi, deb ko‘rsatgan. Shunday qilib, dastlabki to‘lov balansi faqat haqiqatda amalga oshirilgan xalqaro valutaviy to‘lovlarni o‘zida aks ettirgan, biroq barcha intellektual, moli- yaviy va moddiy aktivlar bilan bog‘liq tashqi iqtisodiy operatsiya- lar (rezidentlar va norezidentlar o‘rtasidagi operatsiyalar)ni to‘liq namoyon etmagan. Biroq hozirgi kundagi to‘lov balansini tuzish tartibi, mantiqiy va konseptual asoslariga avvalgi to‘lov balansi tayanch, negiz sifatida olingan. Iqtisodiy bilimlar tarixida merkantilistlar davridan boshlab tashqi iqtisodiy operatsiyalar takomillashib bordi. Mamlakatga oltin va xorijiy valutalarning kirib kelishi aktiv kredit operatsi- yalari deb qaralgan. Shuning uchun to‘lov balansining kredit qismida mamlakatning iqtisodiy boyligi (aktivlari), qimmat- liklarning chiqib ketishi, uning o‘rnini to‘ldiruvchi valutalarning mamlakatga kirib kelishi bilan bog‘liq operatsiyalar «+» ishorasi bilan yozilgan. Debet qismida esa mamlakatning xorijiy aktiv- larni sotib olishi o‘rniga valutalar xarajati yozilgan bo‘lib, unga «-» ishorasi qo‘yilgan. To‘lov balansini tuzishda buxgalteriyada qo‘llaniladigan ikki yoqlama yozuv tamoyilidan foydalaniladi. Har bir xalqaro ope- ratsiya debet va kredit ko‘rinishida to‘lov balansida aks etadi. Bunda, debetning jami qiymati balansning kredit qismini jami qiymatiga teng bo'lishi lozim. Tovarlar va xizmatlar eksporti, xorijdan kapitalning kirib kelishi, xorijiy valutani mamlakatga kirishini bildirgan holda to‘lov balansida «+» (plus) ishorasi bilan ko‘rsatiladi va balansining kredit summasi shakllantiriladi. Ba- lansning debet qismi tovarlar va xizmatlar importi, xorijiy valu- tada kapitalning chetga chiqib ketishi natijasida yuzaga keladi va u «-» (minus) ishorasi bilan ko'rsatiladi. To‘lov balansida iqtisodiy operatsiyalar bozor narxida ko‘rsatiladi, ya’ni iqtisodiy boylik- 245
lar o‘zaro almashtirilishidagi haqiqatdagi bahosi bo‘yicha aks et- tiriladi. To‘lov balansini taqdim etish shakllari va uning qoldig‘i. To‘lov balansini taqdim etish «neytral» va «tahliliy» ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Neytral shaklda taqdim etilgan to‘lov balan- si tovarlar, xizmatlar va joriy o‘tkazmalar joriy operatsiyalarda to‘planadi. Kapital o‘tkazmalar, to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, moliyaviy hosila vositalar, boshqa inves- titsiyalar va zaxira aktivlari kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobida jamlanadi. Ushbu boiim lar tengligini ta’minlash maqsadida «Sof xatolar va oikazib yuborishlar» mod- dasi qo‘shiladi va umumiy natija nolga tenglashtiriladi. Shu bilan bir qatorda, XVF toiov balansini tuzishning muqo- bil shakli boigan «tahliliy» shaklda toiov balansini taqdim etish- ni ham mamlakatlarga tavsiya etadi. Bunda tezkor maiumotlar umumlashtiriladi, qayta tasniflanadi, guruhlanadi. Bunda mus- taqil ravishda rezidentlar va norezidentlar tomonidan o‘zaro amal- ga oshirilgan joriy va kapital harakati bilan bogiiq tashqi iqti- sodiy operatsiyalar mamlakat xalqaro iqtisodiy munosabatlariga tenglashtirilgan holda, toiov balansi aktiv yoki passiv boiishiga sabab boiadi. Barcha qolgan operatsiyalar, xususan davlatlar to- monidan amalga oshirilgan saldoni moliyalashtirish yoki undan foydalanish bilan bogiiq balanslashtiruvchi operatsiyalar toiov balansini tartibga solish operatsiyalari etib belgilangan. Toiov balansi qoldigi mavjud boimaydi, chunki toiov balansi- ning moddalarini (neytral taqdimotda) qoldigi nolga tenglashtirila- di. Biroq «sof eksport» qiymati mamlakat YIMga kiritilgan bois joriy operatsiyalar qoldigi toiov balansi qoldigi sifatida qayd eti- ladi. Joriy operatsiyalar hisobi qoldigini baholab, toiov balansi defitsit (passiv) yoki profitsit (aktiv) deb aytish mumkin. 10.2. Toiov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar Toiov balansi tarkibi. Toiov balansini tuzishning turlicha us- lubiyati mavjud boiib, hozirgi kunda Xalqaro valuta fondi (XVF) 246
taklif etgan metodika (uslubiyat)dan, ya’ni to'lov balansi mod- dalarining tasnifidan mamlakatlar amaliyotida keng qo'llaniladi. Mazkur uslubiyatda obyektiv reallik ko‘proq ko‘rinadi, xususan to‘lov balansi ikkita yirik bo‘limga ajratilgan. Bu bitimlarning hisobini yuritishning ikki tomonlama xususiyatidan, ya’ni savdo va moliyaviy jihatidan kelib chiqqan holda yaratilgan. Xususan, tovarlar va xizmatlar eksporti norezidentlar oldida rezidentlar- ning talablarini oshiradi (toiov balansida «+» ishorasi bilan aks ettiriladi), bu esa, o‘z navbatida norezidentlar oldidagi moliyaviy majburiyatlarning kamayishiga olib keladi («-» ishorasi bilan bel- gilanadi). Har ikkita hisob-kitob yozuvlarining yigfindisi nolga teng bo‘lishi lozim. Tovarlar va xizmatlar eksporti natijasida mamlakatda valuta zaxiralari to‘planib boradi va ular import ope- ratsiyalari to‘loviga xizmat qilishi mumkin. Agar mamlakatda import operatsiyalari to‘lovi uchun yetarlicha valuta zaxiralari mavjud bo‘lmasa, u xorijdan qarz mablag‘larini jalb etishi mumkin. Bu kabi qarz mablag'larini davlatlar o‘zlarining tovarlar va xizmatlar eksportini doimiy oshirib borish orqali qop- lashi mumkin. Bunday holatda, bitimning savdo qismi (tovarlar va xizmatlarning mamlakatga kirib kelishi) bo‘yicha chet elliklar oldida so‘ndirishni talab qiluvchi («-» ishorasi bilan belgilanadi- gan) mamlakat qarzdorligining paydo bo‘lishiga olib keladi. Mam- lakatga norezidentlarning kreditlarini jalb etish esa mamlakatning chet elliklar oldida moliyaviy majburiyatlari ortishiga sabab bo‘ladi va «+» ishorasi bilan aks ettiriladi. Mazkur holatni yanada yaqqolroq tasavvur etish uchun haqi- qatda mamlakatga kirib kelgan va chiqib ketgan valutaviy tushum va to‘lovlar nisbatini olish mumkin. Mamlakatning to‘lov balansi sanoat korxonalari balansiga o‘xshab emas, balki bank balansiga o'xshash holda tuziladi. Ma- salan, 0 ‘zbekistondagi korxona 100 ming AQSH dollarlik mahsu- lotni eksport qilib, to‘lovni uch oy davomida olishga sotib oluvchi bilan kelishgan. 0 ‘zbekiston to'lov balansida dastlab mazkur sum- ma tovarlar eksporti sifatida balansining kredit qismida yoziladi 247
va bu xorijdan to‘lovni talab qilish huquqini beradi. So‘ngra ush- bu summa qisqa muddatli kapital sifatida to‘lov balansining debet qismida aks ettiriladi va u 0 ‘zbekistondan qisqa muddatli kapital- ning chiqib ketishini anglatadi. Ya’ni 0 ‘zbekistonlik eksportyor xorijiy importyorga 3 oylik kredit bergan deb hisoblanadi. Bunda 0 ‘zbekistonning xorijdagi aktivlari ortadi va to‘lov balansining kapital qismi debetlanadi. Mazkur operatsiyani quyidagi shaklda yozish mumkin: Tashqi iqtisodiy operatsiyalar Kredit (+) Debet (—) Tovarlar eksporti, ming AQSH dollarida 100
- Qisqa muddatli kapital chiqishi ming AQSH dollarida - 100 Qaytarmaslik sharti bilan boshqa mamlakatlarga taqdim eti- ladigan iqtisodiy boyliklar (mahsulotlar, xizmatlar va moliyaviy aktivlar) to‘lov balansi moddalarida ikki yoqlama yozuv tamoyili asosida qanday aks ettiriladi, degan tabiiy savol paydo bo'ladi. Bu kabi operatsiyalar uchun to‘lov balansida alohida «Bir tomonla- ma o‘tkazmalar» moddasi mavjud. Masalan, 0 ‘zbekiston boshqa mamlakatdan ijtimoiy yordam sifatida 10 mln AQSH dollari miq- doridagi mahsulotlarni oldi. 0 ‘zbekiston to‘lov balansida bu ope- ratsiya quyidagi ko‘rinishda aks ettiriladi: Tashqi iqtisodiy operatsiyalar Kredit (+) Debet (-) Ijtimoiy yordam (import), mln AQSH dollarida - 10
AQSH dollarida 10 - Shunday qilib, to‘lov balansining kredit qismida mahalliy ak- tivlar (mahsulotlar, moddiy va moliyaviy boyliklar)ning chetga chiqib ketishi (kamayishi), aksincha esa, ya'ni xorijiy mamlakat 248
aktivlari (mahsulotlar, moddiy va moliyaviy boyliklar)ning mam- lakatga kirib kelishini (ortishini) ko‘rsatadi. Passiv (majburiyat- lar)ga nisbatan esa mazkur qonuniyat teskari amal qiladi. Ma- salan, 0 ‘zbekiston AQSHdan 10 mlrd AQSH dollari miqdorida mablag‘ni qarzga oldi, 0 ‘zbekiston bu yerda nafaqat aktivga ega bo‘lmoqda, balki passiv (AQSH oldida majburiyat)ga ega boimoqda. Bunda toiov balansida aktivning hisobi debet, pas- sivning hisobi esa kredit boiadi. Bu 0 ‘zbekiston toiov balansida quyidagicha aks ettiriladi: Tashqi iqtisodiy operatsiyalar Kredit (+) Debet (—) Aktiv, mlrd AQSH dollarida - 10 Passiv, mlrd AQSH dollarida 10 - Xalqaro iqtisodiy operatsiyalarni toiov balansining debet yoki kredit qismida aks ettirishning umumiy qoidasi quyidagi jadvalda keltirilgan: Operatsiya Kredit (+) Debet (—) Tovarlar va xizmatlar Tovarlar va xiz- matlar eksporti Tovarlar va xiz- matlar importi Investitsiyalardan daromadlar va mehnatga haq to iash (ish haqi) Norezidentlar- dan tushgan (olingan) tu- shum Norezidentlarga toiovlar Bir tomonlama o‘tkazmalar M ablagiarni olish
M ablagiarni berish
Moliyaviy aktivlar bilan ope- ratsiyalar Uzoq va qisqa muddatli kredit- larni olish Uzoq va qisqa muddatli kredit- larni berish Toiov balansi ikkita yirik boiimga boiinadi, ya’ni joriy ope- ratsiyalar hisobi (current account balance) boiim i hamda kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi (capital and fi- nancial account) boiimi. XVF mamlakatlar toiov balansini ikki 249
xil ko‘rinishda, ya’ni jamlangan va operatsiyalari batafsil, to‘liq ko'rsatilgan holda e'lon qiladi. To‘lov balansi moddalarini XVFning davriy nashrlarida beri- ladigan to‘liq tarkibi tuzilishi: N° TO‘LOV BALANSl Summa Balansning bo‘lim va moddalari DEBET KREDIT 1 JORIY OPERATSIYALAR HISOBI A Savdo balansi B Xizmatlar balansi C Joriy o‘tkazmalar 1-B0‘L1M JAMI 2 KA E PITAL VA MOLIYAVIY VOSITALAR IILAN OPERATSIYALAR HlSOBl A Kapital bilan operatsiyalar hisobi B Moliyaviy hisob 1 To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar 2 Portfel investitsiyalar 3 Boshqa investitsiyalar 4 Zaxira aktivlari 2-BO‘LIM JAMI YAKUNIY BALANS (1+2) Joriy operatsiyalar hisobi. To‘lov balansining ushbu bo‘limi tovarlar, xizmatlar va bir tomonlama o‘tkazmalar bilan bog‘liq xalqaro bitimlari natijasida olingan mamlakatning sof daromad- lari qiymatini ko‘rsatadi va u quyidagicha hisoblanadi: Joriy ope- ratsiyalar hi- = sobi balansi Eksportdan daro- madlar Importga
xarajatlar Chet
elga sof o'tkazmalar Chet elga sof o‘tkazmalar firmalar, uy xo‘jaliklari va hukumat tomonidan chet elga o‘tkazmalardan ushbu mamlakat rezident- lariga xorijdan yuborilgan o‘tkazmalarning chegirmasiga teng. 250
To‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobining ijobiy qoldig‘i va chet el aktivlari o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagi ko'rinishga ega: Joriy operatsiyalar hisobinin; ijobiy qoldig'i Chet elda aktivlarning sof ortishi
Chet elda aktivlarning sof ortishi bu mahalliy rezidentlar ega- lik qiluvchi xorijdagi aktivlarining ushbu mamlakatda norezident- lar egalik qiluvchi mahalliy aktivlardan ortishi tushuniladi. Shuningdek, joriy operatsiyalar hisobining taqchilligi chet el- dagi aktivlarning sof kamayishini ifodalaydi. Ya’ni: Joriy operatsiyalar hisobining _ Chet eldagi aktivlarning sof Bunda mamlakat qarzdor hisoblanadi. Masalan, 0 ‘zbekiston yana chet elga sotish uchun aktivlarga ega. Biroq, biz sekinlik bilan chet eldan jalb etiladigan qarzlarni ko‘paytirishimiz, ke- lajakda ularni asosiy qarz summasi bilan birga foiz to‘lovi bilan qaytarishga majbur bo‘lamiz. Natijada, har bir mamlakat to‘lov balansidagi joriy operatsiyalar hisobi balansi o‘zaro tenglashadi. Joriy operatsiyalar balansidagi defitsit mamlakatning boshqa mamlakat oldidagi qarzdorligi ortishini o‘zida aks ettiradi. Agar mamlakat joriy operatsiyalar balansida defitsit yuzaga kelsa, u albatta mazkur taqchillikni har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham (boshqa bir mamlakatdan qarz olish, o‘z valuta zaxirasidan foy- dalangan holda va h.k.) to‘lashi zarur. To‘lov balansida joriy operatsiyalar hisobidagi defitsit (taqchil- lik) quyidagi yo'llar orqali moliyalashtirilishi mumkin: — chet elga ma’lum bir qism milliy aktivlarni sotish, ya'ni xorijiy mamlakatga to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki portfel investitsiya shak- lida turli milliy aktivlari yoki mablag‘larni qo‘yish; — chet el banklaridan, hukumatlaridan yoki xalqaro tashki- lotlardan tashqi qarz olish yordamida; taqchilligi kamayishi 251
— mamlakat Markaziy bankida saqlanayotgan rasmiy valuta zaxiralaridan foydalanish orqali, ularni taqchillikni bartaraf etish uchun sarflash hisobiga. Ba'zan mamlakatlar joriy operatsiyalar hisobidagi taqchil- likni moliyalashtirish imkoni qolmaganda, ya’ni moliyalashtirish uchun tashqi kredit olib bo‘lmasa, mamlakat valuta zaxirasi mi- nimum darajaga yetib qolgan bo'lsa, xorijga qilinadigan xara- jatlarini qisqartirish yoki chet elga tovarlar va xizmatlarni sotish orqali daromadlarini oshirish yo‘li bilan defitsitni bartaraf etadi. Tashqi savdo balansi. To‘lov balansining birinchi boMinii bo‘lgan joriy operatsiyalarning dastlabki moddasi mamlakatning tashqi savdo balansi hisoblanadi. XVF eksport va importni bir xil tartibda baholashni taklif etgan bo‘lib, unga ko‘ra eksport qiluvchi mamlakat chegarasidagi bahoda aniqlanadi. Shuning uchun eksport va import baholash uchun FOB (free on board) baholardan foydalanish talab etiladi. CIF (Cost, Insurance and Freight) baholaridan esa, import operatsiyalarida keng foydalani- ladi va ba'zan ularga tegishli to‘g‘irlashlar ham kiritiladi. Bun- day to‘g‘irlashlar AQSH, Germaniya, Fransiya kabi mamlakat- lar to‘lov balanslarida bo‘lib, 1990-yillarda mazkur mamlakatlar importining 3—4 foizi FOB narxlarida amalga oshirilgan. 0 ‘sha paytda Yaponiyaning tashqi savdosida dengiz orqali yuklarni o‘tkazish qariyb 10% dan yuqori bo‘lgan. Bir tomonlama o‘tkazmalar va xizmatlar balansi. Joriy ope- ratsiyalar hisobining ikkinchi asosiy qismi xizmatlar balansi hisob- lanadi. Xalqaro savdoda xizmatlar muhim ahamiyatga ega. Xiz- matlar balansida transport xizmatlari, jumladan yuk yo‘lovchilarni tashish, sug'urta, elektron, tele-kosmik, telegraf, telefon, pochta va boshqa turdagi aloqa xizmatlari, xalqaro turizm, ishlab chiqarish va ilmiy-texnik tajribalarni o‘zaro almashish, ekspert xizmatlari, chet elda diplomatik, savdo va boshqa vakolatxonalarni saqlash, ma'lumotlar berish, ilmiy-ma'naviy va madaniy hamkorlik xiz- matlari, reklama, yarmarka va turli yig'inlar uchun yig‘imlar va h.k. bo'yicha to'lovlar va tushumlar aks etadi. 252
Shuningdek, joriy operatsiyalar balansida bir tomonlama o‘tkazmalar, xususan olingan daromadlar, ya’ni xorijga qo‘yilgan investitsiyalardan olingan daromadlar yoki chet el investitsiyalari- ga to'lovlar ham asosiy rol o‘ynaydi. To‘lov balansining aynan ushbu moddasi mamlakatda xorijiy tadbirkorlik rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Mamlakatdan tashqarida olingan da- romadlarni investor o‘z mamlakatiga o‘tkaza olmasligi davlatga xorijiy investitsiyalarning kirib kelishiga keskin to‘siq bo'lishi mumkin. Shuning uchun ham, XVF ustavida alohida 8-kelishuv moddasi (2 (a), 3 va 4 qismlari) bo‘lib, unga ko‘ra o‘ziga xalqaro operatsiyalar bo‘yicha majburiyat oluvchi mamlakat XVF bilan kelishmasdan turib, joriy operatsiyalar bo'yicha to‘lovlar va turli o‘tkazmalarni amalga oshirishda diskriminatsion valuta chek- lovlarini o‘rnatishi mumkin emas. XVF a’zosi bo‘lgan jahondagi ko‘plab mamlakatlar (hozirgi kunda 150 dan ortiq mamlakatlar) XVFning 8-kelishuv moddasini qabul qilishgan. 0 ‘zbekiston esa, mazkur moddani 2003-yilda o‘zida qo‘llash bo‘yicha majburiyat olgan, ya’ni qabul qilgan. Joriy o‘tkazmalarga turli ko‘rinishdagi bir tomonlama o'tkazmalar, shuningdek, qaytarmaslik sharti bilan beriladigan mablag‘lar, to‘lovlar ham qo‘shiladi. Ularni ikki ko‘rinishga bo‘lish mumkin, ya'ni davlat operatsiyalari va shaxsiy maqsad- lar uchun bir tomonlama o‘tkazmalar. Davlat operatsiyalari bilan bog'liq bir tomonlama o‘tkazmalarga bir mamlakatning boshqa bir mamlakatga iqtisodiy yordam tariqasida bergan subsidiyasi yoki beg‘araz yordami, xalqaro tashkilotlarning to‘lovi, moliyaviy grantlari, foizsiz ajratmalari va h.k. lar kiradi. Shaxsiy maqsad- larda foydalaniladigan operatsiyalar xorijdagi ishchilarning, mu- taxassislarning, qarindoshlarning o‘z vataniga, oilasiga shaxsiy ehtiyoj yoki boshqa turli maqsadlar uchun yuborgan mablag'lari bilan bog‘liq faoliyatni o‘z ichiga oladi. Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi. To‘lov balansining ikkinchi bo‘limi kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobini o‘zida aks ettirib, u turli shakldagi inves- 253
titsiyalarning xalqaro harakatini, xususan aktivlarni sotishdan, masalan, mahalliy aksiyalarni, obligatsiyalarni, ko‘chmas mulk va kompaniyalarni chet elga sotishdan olingan daromadlar, shu- ningdek, chet eldan rezidentlarning aktivlarini sotib olish uchun qilgan xarajatlarini hisobga oladi. Mazkur bo!limda jalb etilgan va berilgan savdo kreditlari va bo!nak (avans) to‘lovlari, ssuda va qarzlar, naqd xorijiy valuta, joriy operatsiyalar hisobidagi qoldiqlar va depozitlar, muddati o!tkazib yuborilgan qarzdorlik, hukumatlararo kelishuvlar asosida yetkazib beriladigan tovarlar bo'yicha qarzdorlik, eksport mahsulotlari bo!yicha olinishi ku- tilayotgan kontagentning moliyaviy qarzdorligi, import operatsi- yalariga berilgan bo!naklar bo!yicha qarzdorlik aks ettiriladi. Kapital va moliyaviy Aktivlarni so- Xorijda aktivlarni vositalar bilan operatsi- = tishdan tushgan - sotib olish uchun yalar hisobi tushumlar qilingan xarajatlar Mamlakatning aktivlari bilan bog!liq barcha xalqaro bitimlar (ularni sotish va sotib olish) kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobida o!z aksini topadi. Masalan, 0 !zbekiston chet elga qarz mablag‘larini bersa, u o!z aktivlarini sotgan bo‘ladi, ya’ni uni kelajakda sotib oluvchi asosiy qarzga qo!shimcha foiz to!lovi bilan qaytarib to‘laydi. Mazkur operatsiya kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobining «kredit» qismida aks etadi. Shuningdek, kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobida kapital transfert (o!tkazma)lar (mulkni asosiy kapitalga qaytarmaslik sharti bilan o!tkazish) ham yoziladi. Unga aeroport, kasalxona, yo!l qurilishi va h.k. kabi investitsion grantlar, huku- mat tomonidan qarzdorlikni «so!ndirish» operatsiyalari kiradi. Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi qoldig!i (saldosi) uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olish va taqdim etish- da namoyon bo!lib, ular aktivlar bilan barcha bitimlardan xorijiy valutalarni sof tushimini ko!rsatadi. Kreditlarni taqdim etish chet el aktivlarini (aksiya, obligatsiya, ko‘chmas mulk va h.k.) sotib 254
olishga qilingan xarajat hisoblansa, kreditlarni olish aktivlarni so- tishdan kelgan tushum sifatida baholash mumkin. Uzoq muddatli kreditlar to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki portfel inves- titsiyalar ko‘rinishida taqdim etiladi. Korxonaga to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiya kiritish, korxona mulkining asosiy qismiga egalikni anglatadi va mazkur korxona faoliyati ustidan nazorat qilish im- konini beradi. Qolgan barcha uzoq muddatli investitsiya shakl- larini portfel investitsiya deb hisoblash mumkin. Shuningdek, portfel investitsiya asosan korxona mulkiga egalik qilish imkonini beruvchi qimmatli qog‘ozlarining bir qismini (odatda o‘z mul- kining 10% gacha bo‘lgan qismini) olish hisobiga shakllanadi. Aktivlar bilan bog‘liq barcha xalqaro bitimlar (Markaziy bank- ka tegishli rasmiy valuta zaxiralaridan tashqari) shartli ravishda xalqaro kapital harakati hisobiga ajratiladi. Kapital harakati hiso- bidagi ijobiy qoldiq mamlakatga kapitalni sof kirib kelishi hisob- lanadi, aksincha esa, kapitalning sof chiqib ketishi yuzaga keladi. Kapitalning sof chiqib ketishida kapital harakati hisobida defitsit yuzaga keladi, ya’ni chet eldan aktivlarni sotib olishga ketgan xarajatlarni shu kabi aktivlarni xorijga sotishdan olingan daro- madlardan ortib ketganligini ko'rsatadi. Joriy operatsiyalar balansi moddalarini kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobidagi uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olish va taqdim etish hamda kapital transfertlar orqali to‘ldirish mustaqil rasmiy hisob-kitoblar balansini olish imkonini beradi. Rasmiy hisob, kitoblar balansi «Sof xatolar va o‘tkazib yubo- rishlar» moddani o‘zi ichiga olgan. Nazariy jihatdan olganda har bir bitim to‘lov balansida debet va kredit ko‘rinishida ikki marta aks etsa ham, amaliyotda mazkur talab ba'zan bajarilmay qoladi. Amalga oshirilgan bitimlar turli holatlar va ma’lumotlarni hisob- ga olgan holda har doim ham vaqt va sonli ko‘rinishda ifodalab bo‘lmaydi. Ba’zi iqtisodiy boyliklar oqimi statistik hisobdan chet- da qolib ketishi mumkin, ayniqsa bunday holatlarga noqonuniy ravishda amalga oshirilgan bitimlar misol bo‘la oladi. Bunday 255
hisobdan qolib ketgan iqtisodiy oqimlarni faqat balansning jami kredit va debet qiymatini hisoblagan holda aniqlash mumkin. 'To‘lov balansi ikki yoqlama yozuv tamoyili asosida nolga tenglashtiriladi. Bu esa, mamlakatning barcha qarzlari to'lanishi kerakligini anglatadi. Shuning uchun joriy operatsiyalar hisobi- dagi defitsit kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hi- sobidagi ijobiy qoldiqqa teng bo‘lishi lozim. Agar rezidentlar chet elga mahsulotlar, xizmatlar va aktivlarni sotishdan olingan da- romadlarga nisbatan xorijiy mahsulotlar, xizmatlar va aktivlarni sotib olishga ko'proq xarajat qilsalar, ya’ni rasmiy hisob-kitoblar balansi defitsit bilan chiqsa, ushbu taqchillikni (qarzdorlikni) so'ndirish Markaziy bank tomonidan rasmiy xorijiy valuta za- xiralarini qisqartirish hisobiga arnalga oshiriladi (agar Markaziy bank valuta kursini tartibga solib turish majburiyati bo‘lmasa). To‘lov balansida jami xorijdan tushgan valutalar xorijga jami to‘langan (o‘tkazilgan) valutalarga teng bo‘lishi zarur. Agar toiov balansida defitsit yoki profitsit yuzaga kelsa, mamlakat Markaziy banki tomonidan muvofiqlashtirilgan holda toiab (o‘rni qoplab) beriladi yoki sotib olinib rasmiy valuta zaxiraga joylashtiriladi.
Download 2.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling