Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Shaharlàr và hunàrmàndchilik.  Kàyfin, Chendu và 
Uchàn shaharlàri Õitîyning yirik sàvdî và hunàrmànd-
chilik màrkàzlàri edi. Xitoy sàvdîsidà suv yo‘llàri àlîhidà 
àhàmiyat kàsb etgàn. Ko‘pchilik shaharlàr dångiz yoki 
dàryo bo‘ylàridà, suv và quruqlikdàgi sàvdî yo‘llàri kå-
sishgàn jîylàrdà vujudgà kålgàn.
Shaharlàrning o‘sishi hunàrmàndchilikning jàdàl rivîj-
lànishini ta’minlàgan. Õitîydà, àyniqsà, hunàrmàndchilik-
ning àn’ànàviy turlàri: kulîlchilik, chinni buyumlàr ish-
làb chiqàrish tàràqqiy etgan. Õitîy shaharlàridà ko‘plab 
do‘kîn và ustàõînàlàr jîy 
làshgàn edi.
Õitîyning jànubidà hunàrmànd-to‘quvchilàr shîyi gàz-
làmàlàrning o‘nlàb õillàrini tàyyorlàgànlàr. XII àsrdà iðàk-
dàn shîyi so‘zànà – pànnî to‘qish iõtirî qilinib, kång 
tàr qàlgan. Õitîydà pàõtàchilik ham tobora kång rivoj 
lanib, 
XIV asrdan undàn gàzlàmà tàyyorlàsh yo‘lga qo‘yila bîsh-
lagan.
Îsiyo pàõtàsining vàtàni Hindistîndir. Undan so‘ng 
pàõtà O‘rtà Îsiyogà kirib kelgàn. Õitîygà pàõtà 
urug‘ini dàstlàb yur 
timiz sàvdîgàrlàri îlib bîrish-
gàn.
Sex a’zîsi bo‘lish Õitîy hunàrmàndlàri uchun mà-
jburiy edi. Yevropadàgi kàbi Xitoydàgi sexlarda hàm õàlfà, 
shîgird 
làr sîni, ulàrning ish shàrîiti, tàyyor hunàrmànd-
chilik bu 
yumlàrini sî 
ti 
sh, hunàr sirlàrini sàqlàsh qat’iy 
nàzîràt  qi lingàn.
Mo‘g‘ullàr istilîsi. Dàstlàb Õitîy 
ning shimîlidà tuzil-
gàn mo‘g‘ullàr dàvlàti Õubilày  õînligi dàvridà o‘z ta’siri-
ni màmlàkàtning màrkàziy và jànubiy hududlàrigà hàm 
o‘tkàzàdi. Õitîy 1279-yili to‘liq bo‘ysundirilib, yangi 

134
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
mo‘g‘ullàr sulîlàsi Yuàn  (1279–1368) nîmini îlàdi. Mo‘-
g‘ullàr Õitîydàgi yerlàrni undà yashàydigàn dåhqînlàri 
bilàn birgà bo‘lib îlishàdi. Àmmî dåhqînchilikdà  õo‘jàlik 
yuritish usullàri và sîliqlàr avvalgichà qîlàdi.
Mo‘g‘ullàr dàvridà to‘lîvlàrning îshib bîrishi fàqàt 
dåh 
qînlàr và hunàrmàndlàrnigina emàs, hàttî sàvdîgàrlàr-
ni hàm xînà 
vàyrîn qilàdi. Hukumàt to‘õtîvsiz o‘sib 
bîràyotgàn xàràjàtlàrni qîplàsh uchun qo‘shimchà qîg‘îz 
pul chiqàrà bîshlàydi. Bu esà pulning qàdrsizlànishi 
gà, 
màhsulît và hunàrmàndchilik buyumlàrining qimmàtlàshi-
shigà sàbàb bo‘làdi.
Õubilày màmlàkàtni bîshqàrish-
ning õitîychà usulini qo‘llàsà-dà, 
màhàlliy àmàldîrlàr õizmàtidàn vîz 
kåchàdi. Dàvlàt àmàl 
dîrlàri îràsidà 
turli õàlq vàkillàrini uchràtish 
mum 
kin edi. Õususàn, vånåtsiyalik 
sàyyoh va savdogar Màrkî Pîlî 
Õubi 
làyõîn sàrîyidà yuksàk làvî-
zimni  egàl làgàn.
Min sulîlàsi bîshqàruvi. Mo‘-
g‘ullàr impåriyasining inqirîzi bîsh-
lànishi bilàn XIV àsr 
ning o‘rtàlà 
ridàn Õitîydà ham õàlq 
îzîdlik hàràkàti kuchà 
yadi. Õenàn và Shàn 
dun vilîyat-
làridà 1351-yilda bîshlàngàn dåhqînlàr qo‘zg‘îlîni tåz 
îràdà butun màmlàkàtni qàmràb îlàdi. Qo‘zg‘îlîngà 
rîhib  Chju Yuàn-Chjàn bîshchilik qilàdi. 1368-yilda 
mo‘g‘ullàrdàn îzîd bo‘lgàn Õitîydà Yuàn Chjàn àsîs sîl-
gàn  Min impåriyasi  fàîliyati bîshlànàdi.
1368-yilda Õitîydà Yuàn Chjàn àsîs sîlgàn Min 
impåriyasi tàshkil tîpàdi. 
Min qo‘shinlàri mo‘g‘ullàrni ta’qib etib, ulàrning pîy-
tàõti  Qî rà qurumni egàllàb, yondirib yubîràdi. Shu tàriqà 
ko‘ch 
mànchilàrning Õitîygà hujumlàrigà chåk qo‘yilàdi. 
Bunda õitîyliklàrgà o‘q-dîri (pîrîõ) và zàmbàràklàrdàn 
kång fîydàlànish qo‘l kålàdi.
111-rasm. Yevropalik 
savdogarlar Xubilay 
qabulida

135
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Màmlàkàt õo‘jàligini tiklàsh 
uchun hu 
nàrmànd và sàvdîgàrlàrdàn 
îlinàdigàn to‘lîvlàr  kàmàytirilib, 
qullàrni îzîd qilish hàqidà qînun 
qàbul qili 
nàdi. Sun’iy sug‘îrish in-
shîîtlàri, kànàllàr, to‘g‘înlàr và suv 
îmbîrlàri tiklànàdi. Ekin màydînlàri 
kångàyib, màmlàkàt àhîlisi sîni hàm 
îshib bîràdi. 
Õitîy XV àsrdà. Màmlàkàtdà 
yirik zamindorlàr hoki 
miyati mustàhkàmlànishi bilàn 
mo‘g‘ullàr bîsqini àsîràtlàrini tugàtish uchun dåhqînlàr, 
hunàrmàndlàr và sàvdîgàrlàrgà bårilgàn imtiyoz hàmdà 
yångilliklàr båkîr qilinàdi. Dåhqînlàrgà bo‘lib bårilgàn 
dàvlàt yerlàri tîrtib îlinib, hunàrmànd và sàvdîgàrlàrdàn 
îlinàdigàn sîliqlàr ko‘pàytirilàdi.
XV àsrning bîshlàridàn Min su 
lîlàsining Àmir Tåmur 
sàltànàti bilàn munîsàbàtlàri buzi 
làdi. Fàqàt Àmir 
Tåmurning qo‘qqisdàn vàfît etishi Õi 
tîygà qàrshi yurish-
ning àmàlgà îshmàsligigà sàbàb bo‘làdi, bu esà Õitîygà 
1406-yilda Vyåtnàmni, kåyinchàlik Mo‘ 
g‘ulistînni istilî 
qilishi 
gà yo‘l îchàdi.
Màmlàkàtning iqtisîdiy yuksàli-
shi  Chjàn Õe bîshchiligidàgi hàrbiy 
dångiz flîti fàîliyatidà nàmîyon 
bo‘làdi. Tàrkibidà 62 tà kåmà, 
30 ming jangchisi bo‘lgan har-
biy ekspeditsiya 1405–1433-yillar-
da Zînd àrõiðålàgi, Shri Làn 
kà 
và Hindistîngà 7 màrtà yurishlàr 
tàshkil qi 
làdi. Uning kåmàlàri Îrmuz (Fîrs) ko‘rfàzi 
và Sharqiy Àfrikà sîhil 
làrigà qàdàr suzib bîrgàn. Mu-
sulmîn bo‘lgàn Chjàn Õe Màk 
kàni ziyoràt qilgan. Bu 
eks 
påditsiyalàr Õitîyning màv 
qåini îshirib, tàshqi sàv-
dîni kångàytirish imkînini bårgan. Õitîy impåràtîrlàri 
1415–1420-yillàrda  Sà màrqàndgà  Ulug‘båk  sàrîyigà hàm 
elchilàr yubîrgan. Låkin Tåmu 
riylàr dàv 
làti màvqåi 
bàlàndligidàn ungà Õitîyning tazyiqi ta’sir etmagan.
112-rasm.  Xitoy 
imperatori Yuan 
Chjan
113-rasm. Chjan Xe

136
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
XV àsrning o‘rtàlàridàn iqtisîdiy inqirîzning bîshlànishi 
Xitoyning ichki tàràqqiyoti và tàshqi siyosàtigà sàlbiy ta’sir 
ko‘rsàtàdi.
1. Màmlàkàt õo‘jàligi yuksalishining sababi nimalar-
dan iborat edi?
2. Õitîyni mo‘g‘ullàr istilî qilishi và Yuàn su-
lîlàsining bîshqàruvi qàndày àmàlgà îshirilgàn?
3. Min sulîlàsining boshqaruvi qanday bo‘lgan?
4. Chjàn Õe kim và uning fàîliyati hàqidà gàpirib 
båring.
39-§. YAPONIYA
Ijtimoiy munîsàbàtlàr. Yaponiyadà yer egaligi mu-
nîsàbàtlàri XI–XII àsrlàrdà uzil-kåsil shakllangan. Bu 
pàytgà kålib yer egalari mulklàri – syoyenlàr  vujudgà 
kålgan. Bundày yerlàr mårîsiy bo‘lib, syoyenlar bàrchà 
sîliqlàrdàn îzîd etilgàn. Zamindorlàr o‘z yerlàrini kàm-
bàg‘àl dåhqînlàrgà ijàràgà bå 
rish 
gàn.
Yaponiyadà yirik yer egàlàri ma’lum tîifàlàrgà 
bo‘lingàn. Ulàrdàn eng nufuzlilàri –  õànkå  dåb nîm-
làngàn. Ularning vàssàl 
làri ryokàlàr bo‘lgàn. Hàrbiy bo‘ 
lin-
malar jàngchilàri esa – sàmuràylàr 
dåb nîmlàngàn. Ulàrgà xo‘jà 
yinlàri 
hàrbiy õizmàt evàzigà yer-mulk 
bergànlàr. Yillar o‘tib Yapo 
niya 
sàmu 
ràylàrining bir qis 
mi Yevropa 
ritsàrlàri kàbi àlîhidà tîifà, mày 
dà 
dvîr 
yanlàrgà àylàngan. O‘z yerlàrigà 
egà bo‘l 
màgàn jàngchilàr hàrbiy 
o‘ljàlàr hisîbigà yoki o‘z xo‘jayin-
lari hi 
so 
bidan kun kåchirgànlàr.
Màmlàkàtning siyosiy tuzumi. 
Yapo 
niyadà bîshqà màmlàkàtlàrdàn 
fàrq qilàdigàn siyosiy tuzum shàkl-
114-rasm. 
Minamoto

137
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
làngan. Yaponiyani XII àsrdàn mikàdî  – impåràtîr bîsh-
qàr 
gàn. U màmlàkàtdàgi bàrchà yerlàrning egàsi hisîb-
làngàn. Zîdà 
gînlàr esà uning àmàl 
dîrlàri va nîiblàrigà 
àylàngàn. Vilîyat nîiblàrining mustàqil bîshqàrishgà inti-
lishi esa aksari hîlàtlardà mamlakatni siyosiy tàr 
qîqlikkà 
îlib kålgàn. 
Impåràtîr hokimiyati zàiflana borib, ko‘p o‘tmay råàl 
hîkimiyat màmlàkàtdàgi eng kuchli mulkdor, harbiy 
qo‘mondon – syogun qo‘ligà o‘tgan. Dàstlàb syogunlik 
XII àsr îõiridàn màhàlliy mulkdorlàrdàn biri Minàmîtî 
tîmînidàn o‘rnà 
tilgàn. U sàmuràylàrdàn tuzilgàn qo‘shini 
bilàn ràqiblàrini yångib, impåràtîr pîytàõti Kiîtîni qo‘lgà 
kiritàdi. Lekin Minà 
mîtî  dàvlàtni o‘zining Kamakuràdàgi 
qàl’à – sàrîyidàn turib bîshqàràdi. Shu 
tàriqà Yaponiyadà qo‘sh hîkimi 
yatchilik 
pàydî bo‘làdi.
Màmlàkàtda dåhqînlàrning àhvîli 
nihoyatda îg‘ir edi. Sîliqlàrning ko‘-
pàyib bîrishi õàlqni juda qiynà 
gàn. Màn-
bàlàrdà yozilishichà, XIV–XV àsrlàrdà 
yapîn qish 
lîqlàridà îchàrchiliklàr tåz-tåz 
tàkrîrlànib turgàn. Îchàr 
chilik ko‘pinchà 
turli yuqumli kàsàlliklàr tarqalishi và 
ko‘plàb kishilàrning hàlîk bo‘lishi bilàn 
tugàr edi.
Yaponiya shaharlàri tàràqqiyoti. Yaponiyadà o‘rtà àsr-
làrdà shaharlàr o‘sib, ulàrdà hunàr 
màndchilik và sàvdî 
rivîj 
làngàn. Yapînlàr õitîyliklàrdàn shîyi iðàk, må 
tàllàr, 
làk ishlàb chiqà 
rishni o‘zlàshtirib îlgànlàr. Màmlàkàtdà 
qàdim zàmînlàrdàn tåmir, mis, îltin và kumush qàzib 
îlingàn. Yapîn ustàlàri bu mà’ 
dànlàrdàn àjîyib qu 
rîllàr 
tàyyorlàgànlàr. Qurîlsîzlàr yasàgàn qilichlàr o‘zining sifàti 
bilàn shuhràt qî 
zîngàn. Mànbàlàrdà yozilishichà, 1483-yil-
da sàvdîgàrlàr chåt màmlàkàtlàrgà 67 ming dînà qilich 
îlib kåtgànlàr. Yapîn chinnisi, yålpig‘ichlàri, su 
yakdàn, 
115-rasm. 
Yapon jangchisi

138
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
qimmàtbàhî tîsh 
làrdàn yasàb làklàngàn sàn’àt buyumlàri, 
pàõtàdàn và iðàkdàn to‘qilgàn gàzlàmàlàri  hàm xorijda 
yuqori bàhîlàngàn. Yapînlàr Kîråya, Õitîy, Vyåtnàm, 
Tàilànd, Filiðpin bi 
làn qizg‘in sàvdî îlib bîr 
gànlàr. 
Màmlàkàtdà – Sàkài, Õyogî, Õàkàtà, Nàgàsàki kàbi yi-
rik, àhîli zich yashàydigàn pîrt shaharlàr bîr edi.
1. Yaponiyadà XI–XII àsrlàrdà yangi tuzum qàndày 
shàkllànib bîrdi?
2. Yaponiya bîshqàruv tizimi bîshqà Îsiyo màm-
làkàtlàridàn nimàlàri bilàn fàrq qilgàn?
3. Syogun unvînining ma’nîsini àyting.
4. Yaponiya shaharlàri qàndày rivîjlàngàn?
40-§. KOREYA
«Tonggi tarovat» mamlakati. 
Choson (koreyscha, «Tonggi ta-
rovat») ilk koreys davlatidir. Maz-
kur davlatning asoschisi afsonaviy 
Tangun hisoblanadi. Tan 
gun Pxen-
y a n d a   Choson qirolligi g a   a s o s 
solgan. Koreyslar Tangun davrini 
koreys xalqining tashkil topish davri 
deb hisoblashadi.
O‘zaro kurashlar va xitoyliklar 
bilan bo‘lgan janglar mil. avv. I 
asrda Qadimgi Chosonni uch qirollikka – Pek che,  Silla 
va  Koguryoga bo‘linib ketishiga olib keldi.
Uch qirollik davri. Koguryo davlatining tashkil topgan 
davri haqida tarixchi olimlar yagona fikrga kela olish-
magan. Lekin u IV–V asrlarda Koreya yarimorolining 
shimoliy qis 
mi, qo‘shni Lyaodun yarimorolini egalla-
gan yirik davlat bo’lgan. Koguryo qirolligining qo‘shini 
o‘zining jangovarligi bilan ajralib turgan. Ular birin-ketin 
qo‘shni hududlarni zabt etgan. IV asr boshlarida  Koguryo 
xitoyliklarni o‘z hududidan batamom surib chiqaradi va 
116-rasm. 
Chosonning afsonaviy 
asoschisi Tangun

139
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
har jihatdan rivojlangan qudratli davlatga aylanadi. Bu 
davrda dehqonchilik, metall quyish va unga ishlov berish, 
to‘qimachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlangan. 
Keyinchalik Koguryo o‘rniga Parxe davlatiga asos solinadi. 
Parxe qirolligi IX asrning bi 
rinchi yarmida qud 
ratli dav-
latga aylangan. Qirollik Yaponiya bilan elchilik aloqalarini 
o‘rnatadi. X asrda ko‘ch 
manchi kidanlar zarbasidan so‘ng 
davlat parchalanib ketadi.
Koreya yarimorolining janubiy qismida III–IV asrlarda 
Pekche davlati vujudga keladi. Pekche qirolligi IV asr-
da mar 
kazlashgan davlatga aylanadi. Ilk budda tasvirlari 
Yapo 
niyaga ayni Pekche qirolligi davridan yetib boradi. 
O‘rta asrlarda pekchelik tabib, hunarmand va olimlar 
hozirgi Yaponiyaning ijtimoiy va ma 
daniy hayoti asoslari 
shaklla 
nishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Hattoki, pekchelik 
olim  Van In Yaponiya taxt vorisi bo‘lgan shahzodaga us-
tozlik qilgan. Pekche sulolasi hukmdorlari orqali Koreyaga 
xitoy yozuv va iyerogliflari hamda buddizm kirib keladi.
Silla qirolligi Koreya yarimorolining janubi-sharqida 
joylashgan. Dastlab Uch qirollik ichida Silla qirolligi eng 
zaifi va kam taraqqiy etgani edi. Silla qirolligi 668-yilda 
Xitoydagi Tan sulolasi bilan ittifoq tuzib, Koreya yarim-
orolini o‘z ho 
kimiyati ostida birlashtirdi. Lekin Koreya 
Xitoyga boj-yasoq to‘lab turgan. Mamlakatning birlashuvi 
Koreyada yer egaligi munosabatlarining uzil-kesil shaklla-
nishida katta ahamiyat kasb etadi. O‘zaro urushlarga 
chek qo‘yilishi, qo‘shni davlatlar bilan tinchlik o’rnatilishi 
mamlakatda ishlab chiqarish kuchlari rivojiga yo‘l ochadi.
VIII asr o‘rtalarida Silla qirolligi 
ning oltin davri bosh-
landi. Ushbu davrda davlat o‘z taraqqiyoti va qud 
ratining 
cho‘qqisiga erishadi.
Koryo qirolligi. Lashkarboshi  Van Gon tomonidan Kor-
yo sulolasi  (918–1392)ga asos solingan. Ushbu davlat 
poytaxti  Sonak shahri (hozirgi Shimoliy Koreyadagi Ke-
son) bo‘lgan. Koreya nomi Koryo nomidan kelib chiqqan. 
Van Gon o‘z oldiga Koguryo qirolligining shimoli-sharqiy 
Xitoyda yo‘qotgan hududlarini qaytarib olish vazifasi 
ni 
qo‘yadi. Biroq ushbu vazifa amalga oshirilmay qoladi.

140
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Keyingi yillarda Koryo qirolligi o‘zaro kurashlardan 
zaiflashib qoladi. Bundan foydalangan mo‘g‘ullar 1231-yil-
da Koryo qirolligini bosib oladi va 1368-yilgacha o‘z qo‘l 
ostida tutib turadi.
Choson qirolligi. Koryo qirolligi Xitoy istilochilarini 
mam 
lakat hududidan haydab chiqargach, Koryo harbiy 
sarkardalaridan biri Li Son Ge 1392-yilda so‘nggi Koryo 
hukmdorini taxtdan chetlatib, yangi Li sulolasiga asos 
soladi. Uning davrida mamlakat yana Choson nomini 
oladi. Davlat poytaxti Kegyondan Xanson (hozirgi Seul)ga 
ko‘chiriladi. Choson qirolligi XV asr o‘rtalarida iqtisodiy 
va madaniy jihatdan yuksaladi.
1. Qadimgi Choson qirolligi qanday qirolliklarga 
bo‘linib ketgan?
2. Uch qirollik davri haqida nimalarni eslab qoldin-
giz?
3. Koryo qirolligiga kim tomonidan asos solingan?
4. Koreya qirolliklari haqida gapirib bering.
41-§. HINDISTÎN
Dåhli sultînligining tàshkil tîpishi. XI–XII asrlarda 
Hindistonning shimoliy hududlariga turk va afg‘on qabi-
lalarining hujumlari va joylashuvi kuchaygan. Musulmînlar 
bîsib îlgàn vilîyatlàrdà 1206-yilda pîytàõti Dåhli bo‘lgàn 
sultînlik vujudgà kålàdi. Dåhli sultonligining ilk hukmdîri 
Qutbiddin Îyboqning qo‘shini àsîsini turkiy qàbilàlàrdan 
tuzilgan suvîriylàr tàshkil qilgàn. Sulton vilîyatlàr nîibli-
gigà hàrbiylàr, qo‘shin bîshliqlàrini tàyinlàgan.
1206–1526-yillarda Dåhli sultînligi faoliyat yurit-
gan.
Hindistînni istilî qilish dàvîmidà màhàlliy mulk-
dorlàrning ma’lum qismi yakson qilinsà, boshqalàri 
yer-mulklàrini tàshlàb kåtàdilar. Yirik zàmindîrlàrning 

141
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
yanà bir qismi esa sultîn hokimiyatini tàn îlib, uning 
õizmàtigà o‘tàdilàr. Sultîn ulàrning ko‘màgidà mahalliy 
àhîlidàn sîliqlàr yig‘gàn, õàlqni itîàtdà tutishdà hàm zà-
mindîrlàr yordàmigà tayangàn. XII–XIII àsrlàr dàvîmidà 
Dåhli sultînligining bàrchà hu 
dudlàridà musulmînlàr 
hokimiyati uzil-kåsil o‘rnàtilàdi. Sultîn Qutbiddin Îyboq-
ning vàfîtidàn so‘ng tàõtgà Shàmsiddin Eltutmish (1211–
1236) kålàdi. Uning bîshqàruvi pàytidà Pànjîb, Sind và 
Bångàliyalar bo‘ysundirilàdi.
Yer egàligi. Dåhli sultînligidà barcha yerlàr hukm-
dîrniki hisîb 
làngàn. Màmlàkàtdà yer egàligining àsîsiy 
turi  iqtî’ bo‘lgàn. Vilîyat nîiblàri to‘plàngàn sîliqlàrning 
10–20 % ini o‘zigà qîldirishi evàzigà zàrur bo‘lgàndà sul-
tîngà o‘z qo‘shinini bårishi lîzim edi.
Yer egàligining yanà bir turi – 
õîlisà dåb nîmlàngàn. 
Õîlisà dàvlàt iõtiyoridàgi yerlàr bo‘lib, undàn îlinàdigàn 
sîliq 
làr õàzinàgà tu 
shib, dàvlàt xàràjàtlàri và màõsus qo‘-
shinni ta’minlàsh uchun ishlàtilgàn.
Yer-mulklàrning ma’lum qismi màhàlliy hind fåîdàllàri – 
zàmin 
dîrlàrgà tågishli edi. Dehli sultînligidà vàqf  yerlari 
và sultîn hàdya etgàn yerlàr hàm bo‘lgàn.
Dåhli sultînligi XIV–XV àsrlarda. Eltutmishning 
vàfî 
tidàn so‘ng màmlàkàtdà tàõt uchun kuràsh kuchà-
yib kåtàdi. Bu urushlàrdà g‘îlib chiqqàn và tàõtni 
egàllàgàn  Àlîuddin Õiljiy islîhîtlàr o‘tkàzib, dàvlàt õàzi-
nàsi dàrîmàdlàrini ko‘paytiràdi. Xiljiy kuchli qo‘shin 
tuzib, o‘zbîshimchà fåîdàllàrni bo‘ysundiràdi. Bu dàvlàt 
vàqtinchàlik bo‘lsà-dà o‘zining àvvàlgi qudràtini tiklàshigà 
yordàm båràdi. Dåhli sultînligining kuchli và intizîmli 
qo‘shini bo‘lishi shimîldàn mo‘g‘ullàr hujumlàrini qàytà-
rish imkonini  beradi.
Õiljiyning vorisi Muhàmmàd Tug‘luq 1325-yilda tàõtgà 
kålàdi. U o‘z hukmdîrligini îtàsi pàytidà mustàqillik yo‘li-
ni tutgàn knyazliklàrni bo‘ysundirishdàn bîshlàydi. O‘zini 
«Iskàndàr Zulqàrnàynning dàvîmchisi» dåb nomla 
gan 
sultîn dàvridà Hindistîn yarimîrîli to‘liq birlàshtiriladi.
Sultînning soliq islohoti yuz bergan qurg‘oqchilik tu-
fayli muvaffaqiyatsiz tugaydi. Tug‘luqning îltin và kumush 

142
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
pullàr bilàn tång muîmàlàdà bo‘lishi mo‘ljàllàngàn mis 
tàngàlàrini zarb qildirishi uni ko‘p o‘tmày qàdrsiz 
lànib 
kåtishga, har ikki islohotning natijasiz tugashiga olib ke-
ladi.
Kåyingi hukmdîr Fåruzshîh Tug‘luq dàvridà sîliqlàr 
kà 
màytirilib, dàvlàt yerlàri dåhqînlàrgà ijàràgà bo‘lib bå-
rilàdi. Uning bîshqàruvi pàytidà qishlîq õo‘jàligi, hunàr-
màndchilikning yuksalishi, îqilînà bîshqàruvi sulton 
ga 
õàlq hîmiysi sifàtidà shuh 
ràt kåltiràdi. Àmmî màmlà 
kàtdà 
XIV àsrdà bîshlàngàn siyosiy tàrqîqlik davrida, àyrim 
knyaz 
làrning mustàqillikkà intilish jàràyo 
ni kuchà 
yib bîrà-
di.
Dåhlining kåyingi sultîni 
Màhmud 1398–1399-yillàrda 
Àmir Tåmur qo‘shinlàrigà qàrshi kuràshàdi. Låkin tàjribàli 
sàrkàrdà Màhmud qo‘shinlàrini yångib, Dåhlini zabt età-
di. Sîhibqirîn Sàmàr 
qàndgà ko‘plàb hind hunàrmàndlàri, 
må’mîrlàrini îlib qàytadi.
Shundàn so‘ng Hindistîn màydà knyazliklàrgà bo‘linib 
kåtàdi. Îràdàn o‘n yilchà vaqt o‘tib Sàyyidlàr sulîlàsi 
(1414–1451) tàõtgà kålàdi. Sàyyidlàr sulîlàsini àfg‘în qà-
bilàlàri sàrdîri Bàhlul Lî‘diy (1451–1489) tàõtdàn tushirà-
di. Uning nabirasi Ibrîhim Lî‘diy  Zàhiriddin Muhammad 
Bîburgà  qàrshi  ku rà shàdi.
1. Dåhli sultînligi qàchîn và kim tîmînidàn tuzi-
làdi?
2. Hindistîndà yer egàligining qàndày turlàri màv-
jud bo‘lganini aytib bering.
3. Dåhli sultînligida XIV àsrdà qàndày islîhîtlàr 
o‘tkàzildi?
4. Sîhibqirîn Àmir Tåmurning Hindistîngà yuri-
shini eslàng và so‘zlàb båring.
42-§. AMERIKA O‘RTÀ ÀSRLÀRDÀ  
Õo‘jàlik tàràqqiyoti. Îlimlàr 
ning fikrichà, Àmårikà 
qit’àsigà dàstlàbki îdàmlàr Shimoliy Îsiyo 
dàn hîzirgi 
Båring bo‘g‘îzi îr 
qàli buyuk muzlik dàvridà, bun 
dàn 

143
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
40 ming yil àvvàl o‘tà bîsh 
là 
gàn 
va bu jara 
yon uzoq da 
vom etgan. 
Nàtijàdà bu yer 
làrgà yevropaliklàr 
kålgunigà qàdàr hàm ko‘p 
 
sînli 
qàbilà và elàtlàr shàkl 
làngàn.
Bu qàbilàlàrning àsîsiy qis-
mi îvchilik và bàliqchilik bilàn 
shug‘ullàngàn. Àmmî Màrkàziy 
và Jànubiy Àmå 
rikàning tîg‘ và 
tîg‘îldi hududlàridà dåhqîn-
chilik õo‘ 
jàligi vujudga kelib, keng taraqqiy etgan. Bu 
hududlàrdà  kåchuà, màyya, àståk, îlmåk và  tîltåklàr 
yashàgàn. Ulàr tîsh bîltàlàr bilàn o‘rmîndàgi dàràõtlàrni 
kåsib, shîõ-shàbbàlàrini yondirib, kulidàn o‘g‘it sifàtidà 
fîydàlànishgàn. Bu yerlàrdà yevropaliklàrgà ma’lum 
bo‘lmàgàn màkkàjo‘õîri, kàrtîshkà, kungàbîqàr, pîmidîr, 
kàkàî, tàmàki ekinlàri o‘stirilgàn.
Àmårikàning kàttà qismidà õînàkilàshtirilgàn hàyvînlàr 
bo‘lmàgàn. Ît, sigir, qo‘y và echkilàr qit’àgà kåyinchàlik 
Yevropadàn îlib kålingàn. Ulàr uy hàyvînlàridàn shimîldà 
itni, jànubdà tuyasimîn – làmàni bîqishgàn. Pàrràndà-
làrdàn kurkà và o‘rdàk sàqlàngàn.
Tåmir, îmîch, g‘ildiràk, o‘t îchàr qurîllàrni amårikà-
lik hindulàr bilishmàgàn. Ulàrning måhnàt và îv qurîllàri: 
tîsh, jåz và yog‘îch 
dàn yasàlgàn. Àhîlining kàttà qis-
mi urug‘chilik jà 
mîàsidà yashàgàn. Fà 
qàt dåhqînchilik 
bilàn shug‘ullàngàn màyya,  àståk và kåchuàlàr o‘zlà 
rining 
dàvlàtlàrini barpo qilgànlàr.
O‘rtà àsrlàrdà màyya, àståk và kåchuàlàr o‘z 
dàvlàtlàrini barpo qilganlàr.
Màyyalàr dàvlàti. Màrkàziy Àmårikàning Yukàtàn 
yarimîrîlidà (hîzirgi Måksikà) qàdimdàn màyya õàlqlàri 
yashàb kålgàn. Milîdiy I ming yillikdà màyyalàrda sha-
har-dàvlàtlàr vujudgà kålàdi. Ulàrning hàr birini «buyuk 
kishi» –  hukm 
dîr bîsh 
qàrib, uning hokimiyati må 
rîsiy 
bo‘lgàn.
117-rasm.  Hindular 
hayotidan

144
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
  Àståklàr dàvlàti. Màrkàziy Àmårikàning hîzirgi 
Måksikà hududidà jîylàshgàn. Bu yerlàrgà shimîldàn 
kålgàn  àståklàr kàttà ko‘l o‘rtàsidàgi îrîllàrdà XII àsrdà 
Tånîchtitlàn shàhrigà àsîs sîlàdilàr, ular sun’iy to‘g‘înlàr 
bunyod etishgàn, ibîdàtõînàlàr và sàrîylàr qurishgan.
Àståklàrdà yer tàqchil bo‘lgànidàn ko‘l tàgidàn suv 
o‘sim 
liklàri và unumdîr lîyni ko‘tàrib, sîllàrdà «suzuvchi 
dàlàlàr» ham yaràtgànlàr. Bu o‘zigà õîs ekinzîrlàrdàn 
yiligà bir nåchà màrtà hîsil îlingàn.
Àståklàr urug‘ jàmîà bo‘lib yashàgànlàr. Jàmîà bîsh-
liqlàri sàylàb qo‘yilgàn. Ekin màydînlàri jàmîà a’zolarigà 
 
tàqsimlàb bårilgàn. Hukmrîn qàbilà vàkillàridàn tlàtîàni  – 
làshkàrbîshi sàylànib, u îliy hukmdîr bo‘lishidàn tàsh 
qàri, 
bîsh kîhin vàzifàsini hàm bàjàrgàn.
Àståklàr õo‘jàligining àsîsi sug‘îrmà dåhqînchilik bo‘l-
gàn. Eng muhim ekin màkkàjo‘õîri bo‘lib, undàn mo‘l 
hîsil îlingàn.
Àståklàrdà hunàrmàndchilikning ku 
lîlchilik, to‘qimà-
chilik, mis và îltindàn zargarlik buyumlàri yasàsh sîhàlàri 
yaõshi rivîjlàngàn. Ayni paytda ular ma’danlarni bilish-
maganligi sababli bîltà và pichîqlàrning tîshdàn yasàlishi 
dàvîm etgàn. Zàrgàrlàr qimmàtbàhî tîshlàrgà ishlîv bå-
rib, qàdalma nàqshlàr (mîzàikà) yasàb, sàrîy và ibîdàt-
õînà dåvîrlàrini båzàshgàn. Àståk hunàr 
màndlàri àyniqsà 
nàqshin idish 
làr, àjîyib gàzlàmàlàr, qush pàtlàridàn tîvus 
kàbi tîvlànàdigàn kàshtàlàr tikishdà mîhir bo‘lgànlàr.