Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Diîgån jàngdà asir olinàdi. Bu màg‘lubiyatdàn so‘ng 
vizàntiyaliklàr deyarli qàrshilik ko‘rsàta olmaganligi tufayli 
ko‘p sonli turkiy qàbilàlàr Kichik Îsiyogà yo‘l îlàdi. 
Saljuqiylar davlati – Saljuqiylar sulolasi boshqargan 
davlat (1038–1308). Unga Saljuqning nevarasi Sul-
ton To‘g‘rulbek asos solgan.
Ijtimîiy tuzum. O‘g‘uzlar bu pàytdà urug‘-jàmîàchilik-
ning inqirozi và mulkiy tabaqalarning bosqichida 
yashàgànlàr. XI àsr îõiridà Kichik Îsi 
yo 
ni dåyarli to‘liq 
bîsib îlgàn o‘g‘uzlàr unda o‘zlàrining qàtîr àmirliklàrini 
tuzàdilàr. Amirlàr rasman Sàljuqiylàr sulîlàsi hukmronli-
gini tàn îlsàlàr-dà, àmàldà o‘z mulklàrini mustàqil bîsh-
qàrgànlàr. 
Ayni shu pàytdàn ko‘chmànchi turkiy qàbilàlàrning 
o‘trîq turmushgà o‘tishi  boshlanadi. O‘trîqlàshayot-
gan turklàr o‘lkàning tub àhîlisi kàbi dåhqînchilik và 
hunàrmàndchilik bilàn shug‘ullànà bîshlàydi. Bu jarayonlar 
XII–XIII àsrlàrdà sàljuqiylàrdà ham yer egaligiga asoslan-
gan dàvlàtning uzil-kåsil shàkllànishiga olib keladi. 
Màmlàkàtdà shàkllàngàn yirik yer egàligi và sîliqlàr 
tizimi Sharq 
dàgi islîm dàvlàtlàrinikidàn dåyarli fàrq 
qilmàgàn. Ahamiyatli jihati, sàljuqiylàrdà dàvlàt yerlàrining 

122
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
xususiy yerlàrgà nisbàtàn ko‘p bo‘lishida edi. Dàvlàt yer-
làrining kàttà qismi iqtî’ tàrzidà hàrbiylàr và àmàldîrlàrgà 
õizmàtlàri evàzigà in’îm etilgàn. Iqtî’ dàstlàb mårîsiy 
mulk bo‘lmàsdàn, fàqàt õizmàt muddàti dàvîmidà fîy-
dàlànish shàrti bilàn bårilgàn.
Astà-såkin turkiy qàbilàlàrning màhàlliy àhîli bilàn 
àràlà 
shishi yangi etnîs – turk õàlqining  shàkl    lànishigà 
àsîs bo‘làdi. Jà 
ràyon XIII àsrning 20–30-yillàridà 
kuchàyadi. Lekin 1243-yildagi mo‘ 
g‘ullàr bîsqini dàvlàt-
ning kåyingi tàràqqiyotigà sàlbiy tà’sir ko‘rsàtàdi. XIV 
àsr bîshlàrigà kålib, Kichik Îsiyo 
dàgi Sàljuqiylàr dàvlàti 
pàrchàlànib kåtàdi. 
1. Kichik Îsiyodàgi Sàljuqiylàr dàvlàti qàchîn tàsh-
kil tîpgàn?
2. Turklàrning ijtimîiy tuzumi hàqidà nimàlàrni 
eslàb  qîl dingiz?
3. Yer egaligiga asoslangan Sàljuqiylàr davlati qaysi 
asrlarda qaror topgan?
4. Turk xalqining shakllanishi haqida nimalarni 
bilasiz?
Usmînlilàr_dàvlàtining_tàsh-_kil_tîpishi._Usmîn_båy_ligi'>35-§.  USMÎNLI TURKLAR DAVLATI
Usmînlilàr dàvlàtining tàsh-
kil tîpishi. Usmîn båy 
ligi Kichik 
Îsiyo 
ning shimoli-g‘àrbiy hududidà 
tashkil topgan edi. Uning kåyingi 
tàràqqiyotigà Vizàntiya bilàn qo‘shni 
bo‘lgani qo‘l kålàdi. Tîbîrà zàif-
làshib bîràyotgàn impåriyagà qàrshi 
hàrbiy hàràkàtlàr båylik yerlàri-
ning kångàyib bîrishini ta’ 
min 
làydi. 
Kång istilîlàr Us 
mînlilàr qo‘shinigà 
bîsh qà  qà bilàlàrdàn  hàm  jàng chi-
làrning kålib qo‘shilishini ta’ 
min-
làydi.
103-rasm. Usmonli 
turklar harbiylari

123
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Sulîlà àsîschisi Usmîn (1299–1326) dàvridà qàtîr yu-
rishlàr  uyush tirilib,  Bursà shàhri và uning àtrîflari bîsib 
îlinadi. Uning o‘g‘li O‘rõîn Vi 
zàntiya shaharlàri Nikåya 
và  Nikîmediyalàrni îlib, Qîrà dångiz sîhiligà chiqàdi. 
Dastlab båylikning boshqaruv tuzumi judà sîddà bo‘lgàn. 
Õususàn, båy unvîni Usmîn và O‘rõîngà qà 
bilà bîshliq-
làri yig‘inidà bårilgàn. Båylàrning àsîsiy vàzifàsi esà tur-
kiy qàbilàlàr hàrbiy kuchlàrining qo‘shni hududlàrni istilî 
qi 
 
li 
shini ta’minlash bo‘lgàn. Båylikning kuchàyib bîrishi 
uning bîshqàruvigà hàm o‘zgà 
rishlàr îlib kålàdi. Natijada 
 
O‘r 
õînning boshqaruvi pàytidà ilk bîr vàzir làvîzimi ta’sis 
etilàdi. Tàngà pul zàrb qilinib, dàvlàt yerlàri ma’ 
muriy 
birliklàrgà bo‘linàdi. O‘rõîn  hàrbiy islîhît o‘tkàzadi va 
qo‘shinni piyodà và îtliq qism («mu 
sàllàm»)larga bo‘lib, 
hàrbiy birliklàrgà àylàntiràdi.
Usmînlilàr dàvlàti – Kichik Îsiyo, Shàrqiy Yev-
rîpà, Yaqin Shàrq và Shimoliy Àfrikà, qismàn 
Kàvkàz và Qrimdà usmînlilàr sulîlàsi bîshqàrgàn 
dàvlàt (1299–1922). Asîschisi – Usmîn I.
Bîlqîn yarimîrîlidàgi istilîlàr. Usmînlilàr istilîsigà 
qàdàr Bîlqîn yarimîrîlidà: Vizàntiya, Sårbiya, Bîlgà
 
riya, 
Bîsniya kàbi yirik dàvlàtlàr màvjud edi.
Àmmî siyosiy tarqoqlik va ich-
ki ziddiyatlàr bu dàvlàt 
làrni turklàr 
istilîsigà qàrshi birlàshuvigà imkîn 
bårmàdi.
Bîlqîndàgi dàstlàbki bîsqinlàr 
XIV asr o‘rtalarida  bo‘lgan. Turk-
lar uning àsîsiy qismini kåyingi 
o‘ttiz yil dàvîmidà egàllàydilàr. 
Turk  sul tîni  Bîyazid  (1389–1402) 
bu jàng 
làrdà o‘zining tåzkîr 
g‘àlàbàlàri bi 
làn shuhràt qîzînib – 
Yildirim  (yashinday tez, shid 
dàtli) 
nîmini îlàdi. Sultînning Kînstàntinîpîlni qàmàl qilishi 
Yev 
ropani sàrîsimàgà sîlib qo‘yadi.
104-rasm.  Boyazid 
Yildirim bilan Amir 
Temur  o‘rta sidagi 
Anqara jangi. O‘rta asr 
arab miniatyurasidan

124
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Ayni pàytdà Àmir Tåmurning  Bî ya zid gà qàrshi Kichik 
Îsiyo yuri 
shi bîshlànà 
 
di. 1402-yilning yozidà Ànqàrà ya-
qinidàgi  jang da  sîhibqi  rîn  qo‘ shin làri  Bîyazid  làshkàri   ni 
yån gàdi.  Bu  vîqåà  turklàr  tîmînidàn  Kîns      tàn  tinîpîlning 
îlinishigà yo‘l qo‘ymày, Vizàntiyaning yanà 50 yil ya 
shà-
shigà imkîn yaràtadi.
Kînstàntinîpîlning qulàshi. Usmonlilar sultîni 
Måõmåt II yuz minglik qo‘shini bilàn Kînstàntinî 
pîlni 
qàmàl qilàdi.
1453-yilning màyidà Kînstàntinîpîl turklàr tîmîni 
dàn 
îlinàdi. Vizàntiyaning so‘nggi impåràtîri jàngdà hàlîk 
bo‘làdi. Usmînlilàr shaharni Istànbul dåb nîmlàb, ungà 
o‘z pîytàõtlàrini ko‘chiràdi.
Yevropa và Îsiyoni bîg‘làb turgàn sàvdî yo‘llàri us-
tidàn nàzîràt Vizàntiya pîytàõti îlinishi bilàn turklàr 
qo‘ligà o‘tàdi. Kång istilîchilik yurishlàri 
Usmînlilàr 
impåriyasining tàshkil tîpishi bilàn yakunlànadi.
Usmînli turklàr g‘àlàbàlàrining îmillàri. Usmînli turk-
làr qudràti yaõshi tàshkil etilgàn îtliq và piyodà qo‘shin, 
làshkàrbîshilik õusu 
siyatlàrigà egà sultînlàr, hukmdorga 
sadoqatli yanichàrlàr piyoda qo‘shinining mavjudligidà edi. 
Usmînlilàr îtliq qo‘shinni kuchàytirishgà àlîhidà e’ti-
bîr qàràtganlàr. Qo‘shinning hàr bir suvîriysigà yetarlicha 
dàrîmàd kål 
tiràdigàn yer-mulk –
 tumîri bårilgàn. Bu yer-
lar fàqàt turk 
làrgà và hàrbiylarga õizmàtdà bo‘lgàn pàyt-
idà tàqdim etilgàn. Natijada otliq qo‘shin soni 150 ming 
suvoriygacha yetgan.
Sultîn Yevropadàgi eng yaõshi piyodà qo‘shingà hàm 
egà edi. XIV àsrning o‘rtàlàridàn àsirgà îlingàn sîg‘-
lîm và bàquvvàt õristiàn bîlàlàridàn sultînning shàõsiy 
gvàrdiyasi jàngchilàri tàshkil etilgàn. Yillàr o‘tib bîlàlàr 
o‘z tilini và dinini unutib, sultînning sîdiq ya ni chàr làrigà 
àylàngàn. Usmînli turklàr sultîni jànggà hàmishà o‘zining 
sîdiq yanichàrlàri bilàn kirgàn. Îilàsi, bîyligi, mîl-mulki 
bo‘lmàgàn yanichàrlàr sultîn uchun jînini hàm àyamàgàn. 
Ulàr jànglàrdàgi g‘àlàbàlargà kàttà hissà qo‘shgànlàr. Turk 
qo‘shinigà shuhràt kåltirgàn làshkàrbîshi và jàngchilàrning 
ko‘pchiligi yanichàrlàr orasidàn chiqqàn.

125
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
1. Usmînlilàr dàvlàti qàchîn tàshkil tîpgàn?
2. Turklàrning Bîlqîn yarimîrîlidàgi istilîlàrini gà-
pirib båring.
3. Vizàntiya impåriyasining qulàshi sàbàblàrini ko‘r-
sàting.
4. Usmînlilàr dàvlàti qudràti îmillàrini àytib bå 
ring.
36-§. MO‘G‘ULLAR DAVLATI
Ijtimoiy tuzum. Mo‘g‘ul qabilalari qadimdan Janubiy 
Sibir, Manchjuriya va Mo‘g‘uliston 
hududlarida yashab kelgan. Ularning 
ko‘pchiligi ko‘ch 
manchi chorvachilik 
bilan shug‘ul 
langan, o‘r 
monda yasha-
gan ayrim urug‘lar ovchi 
lik va ba-
liqchilik bilan kun ke 
chirgan.
Mo‘g‘ullar hayotida qadimgi 
udum 
lar, diniy tasavvurla 
rida esa 
ajdodlar ruhiga sig‘inish, sho 
monlik 
e’ti 
qodlari yaxshi saqlanib qolgan.
Lekin XII asrning ikkinchi yar-
midan boshlab mo‘ 
g‘ullar ijtimoiy 
munosabatla 
rida yangi xususiyat – 
mulkiy taba 
qalanish kuchaya boshlaydi. Urug‘chilik ja-
moalari alohida ko‘ch 
manchi xo‘jalik – ayllarga bo‘linib, 
har bir ayl endilikda o‘z xo‘jaligi – chorvalarining egasi-
ga aylanadi. Urug‘-qabilalarda boy xonadonlar, bo‘lajak 
mo‘g‘ul zo 
dagonlari shakllana boradi. Aksari urug‘ bosh-
liqlari  no‘yonlar o‘z urug‘doshlaridan navkarlar olib harbiy 
bo‘linmalar tu 
zadilar. Mulkiy tabaqalanish sharoitida ha-
yotning o‘zi ularni harbiy qabila ittifoqlariga birlashishga 
maj 
bur qiladi; ularni xonlar boshqaradi. Kuchli qabila 
ittifoq 
lari o‘zlariga tobe etilgan qo‘shnilardan boj-to‘ 
lovlar 
olib turishadi.
Shomonlik  –  yovuz va ezgu ruhlarga, ularning in-
son hayotiga ta’sir ko‘rsatishiga ishonish shomonlik-
ning asosini tashkil etadi.
105-rasm.  Mo‘g‘ullar 
hayotidan

126
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Bu qabila ittifoqlari o‘z yig‘inlari, qurultoylarida eng 
muhim: urush, sulh, ittifoq tuzish, xonni saylash kabi 
ma 
salalarni hal etardilar.
Chingizxon davlati. Mo‘g‘ul qa-
bilalari orasidagi o‘zaro urushlar-
da  Temuchin (1155–1227) g‘olib 
chiqadi. 1206-yilda Onon daryosi 
bo‘yidagi qurultoyda u ulug‘ xon 
deb e’lon qilinadi. Bîsh shomon 
butun õàlq îldidà Tåmu 
chin 
gà Chin-
gizõîn  unvînini beradi. Chingizõîn 
so‘zi «kuchli», «qudràtli», «toza» 
mà’nîlàrini anglatàdi.
Mamlakatni màrkàzlàshtirish 
màq sàdidà  Chingizõîn  Qîràqurum 
qàl’àsini o‘z dàvlàtining pîy 
tàõtigà àylàntiràdi. Mo‘g‘ul-
lar qo‘shinni kuchaytirishga katta e’tibor qara 
tishadi. 
Tinch paytda chorvachilik bilan shug‘ullangan mo‘g‘ullar 
urush boshlanishi bilan o‘nlik tizimdan iborat munta-
zam qo‘shinga aylanar edi. Qo‘shin yuzbîshi, mingbîshi, 
tumànbîshilàr tîmînidàn bîsh 
qàrilgàn. Talonchilik bosqin-
lari ko‘ch 
man 
chi 
lar uchun aso 
siy mashg‘ulot hisoblangan.
Mo‘g‘ullar qo‘shini. Ko‘chman-
chilar qo‘shini uchun urushga uzoq 
tayyorlanish zarurati ham bo‘lma-
gan. Mo‘ 
g‘ullar turmush tarzi har 
qan 
day vaqtda otni egarlab yo‘lga 
tu 
shishga mos edi. Mo‘g‘ullar 
ko‘chma uy – o‘tovlarda yashagan. 
Harbiy yu 
rishga tay 
yorlanganda yoki 
ko‘chish paytida o‘tovni o‘rnatish 
uchun nari borsa bir soat, yig‘ib yukni tuyasiga ortish 
uchun undan ham kam vaqt ketardi.
Mo‘g‘ullarning sevimli quroli kamon edi, jang 
chi 
raqibini yuzlab metrdan nishonga ola bilgan. Jang-
chilarning ko‘pchiligi nayza va qilich bilan qurollangan. 
Har bir ko‘chmanchining kundalik hayotida ham, jang 
paytida ham, albatta, arqoni bo‘lishi lozim edi. Qo‘shni 
106-rasm.  Chingizxon 
107-rasm.  Mo‘g‘ullar 
qo‘shini 

127
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
mamlakatlarni istilo qilish jarayonida Chingizxon qo‘shini 
devorni buzishda maxsus moslama – palaxmonlardan foy-
dalanishni yaxshi o‘zlash 
tirgan.
Ko‘chmanchilar qo‘shini, odatda, uchta qismga bo‘lin-
gan: markaz va ikki qanot. Jang bosh 
langanda markaz 
yol 
g‘ondan che 
kingan, dushman uni ta’qib eta boshlasa, 
qa 
notlardan hujum 
ga uchrar, chekinayotganlar ham to‘x-
tab, jangga ki 
rishardi. Àsîsiy qo‘shindàn tàshqàri Chingiz-
õîn iõtiyoridà «kåshik» dåb yuritilgàn màõsus gvàrdiya 
ham tàshkil etilàdi. Kåshik fàvqulîddà vaziyatlar uchun 
dîimî jàn 
govar hîlàtdà turàr edi.
Jangni mohirona boshqarish, kuchli va intizomli otliq 
qo‘shinning bo‘lishi, qo‘shni mamlakatlardagi siyosiy tar-
qoqlik mo‘g‘ullarga g‘alaba keltirgan.
Istilolar.  Chingizxon 1211-yilda Shimoliy Xitoyga qarshi 
urush boshlaydi. Mamlakatning batamom istilo qili 
nishi 
uning vo 
rislari davrida tugatiladi.
Yettisuv va Sharqiy Turkistonga qarshi 1218-yil-
da boshlangan bosqinlar, Xorazmshohlar davlati-
ga 1219–1221-yillardagi bosqinlar bilan davom etadi. 
Afg‘oniston, Sharqiy Eron egallanib, Kavkaz orqali 
1223-yilda Dashti Qiðchoq 
qa chiqadi. Kalka daryosi 
bo‘yida qiðchoqlarning ittifoqchisi sifatida ularga yordamga 
kelgan ruslar qo‘shini mag‘lub etiladi.
1224-yilda Chingizxon zabt etilgan hududlarni o‘z 
o‘g‘illari:  Jo‘ji, Chig‘àtîy, O‘qtîy va Tuligà uluslarga bo‘-
lib, taqsimlab beradi. O‘qtoyni taxt vorisi etib tayinlaydi.
Ulus  (mo‘g‘ulcha – davlat, xalq, odamlar) – 
Chingizxon farzandlariga mulk sifatida bo‘lib ber-
gan mo‘g‘ullar bosib olgan hududlar. 
1. Mo‘g‘ul qabilalari yashagan hududlarni yozuvsiz 
xaritaga tushiring.
2. Mo‘g‘ullarning mashg‘ulotlari nimalardan iborat 
bo‘lgan?
3. Chingizxon davlati qay tariqa vujudga kelgan?
4. Mo‘g‘ullar qo‘shinining tuzilishini so‘zlab bering.

128
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
5. O‘zbekiston tarixidan olgan bilimlaringizga tayan-
gan holda mo‘g‘ullarning Xorazmshohlar davlati-
ga qilgan istilolari haqida so‘zlab bering.
37-§. OLTIN O‘RDA XONLIGI
Yangi bosqin. Mo‘g‘ullarning 
1235-yilda bo‘lib o‘tgan qurultoyi 
Rus va Shimoliy Kavkaz yerlarini 
bosib olish haqida qaror chiqaradi. 
To‘planadigan qo‘shinga Botuxon 
yetakchilik qilishi e’lon qilinadi. 
Uluslardan o‘nta askar 
dan bittasi-
ning ajratilishi, Bo 
tuxonga yordam-
ga  Chingizxonning  sar karda laridan 
Subutoy Bahodirning berilishiga ke-
lishiladi. Botu va Subutoylar 1237- 
yilning kuzida rus yerlariga hujum 
boshlab, dastlab Ryazanni  bosib  
olishadi. Rusdagi siyosiy tarqoqlik 
mo‘g‘ullarga qarshilik ko‘rsatish imkonini ham bermasdan 
1238–1240-yillarda  Vladimir,  Suzdal,  Kiyev,  Galich,  Volin 
va boshqa shahar 
lar bosib olinadi.
1243-yilda O‘qtoyning vafot etishi munosabati bilan 
Botuxon Volgabo‘yi dashtlariga qaytadi. Shu tariqa Botu-
xon istilo qilgan Volgabo‘yi, Shimoliy Qora dengiz sohil-
lari, Shimoliy Kavkaz, Moldaviya hududlarida, rus yozma 
manbalarida bayon qilinishicha, Oltin O‘rda nomini olgan 
Jo‘ji ulusi shakllanadi.
Oltin O‘rda, Jo‘ji ulusi –  XIII asrning 40-yillari 
boshida Jo‘jixonning o‘g‘li Botuxon (1236–1255) 
tomonidan asos so 
lin 
gan davlat.
Boshqaruv tizimi. Oltin O‘rdani Botuxon va uning av-
lodlari boshqargan. Muhim masalalarni hal etish uchun 
qurultoy chaqirilgan. Ijro hokimiyati boshlig‘i beklarbegi 
108-rasm. Oltin O‘rda 
xoni huzurida

129
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
9 — Jahon tarixi 7
bo‘lib, devon ishlarini vazir boshqargan. U yetakchiligida-
gi devon soliqlar, moliya, savdo ishlariga mas’ul bo‘lgan. 
Rusda barcha knyazlar Oltin O‘rdadan boshqaruv yorlig‘i 
olgan. Vladimir knyazi Yaroslav ular 
ning «ulug‘i» deb tan 
oli 
ngan. Istilo qilingan hududlar tumanlarga bo‘lingan.
Bo‘ysundirilgan hududlarda mo‘g‘ullar dastlab o‘zla-
rining an’anaviy boshqaruv tizimini joriy etgan. Egallan 
-
gan dashtlar Botuning ukalariga berilib, ularning suyur g‘ol 
mulkiga aylangan. Suyurg‘ol egalari xon qo‘shiniga ma’lum 
belgilangan sondagi jang 
chilarni jo‘natishdan tashqari, unga 
aholidan to‘plangan soliqlar 
ning bir qismini ham yuborgan. 
XIV asrga kelib Oltin O‘rda ulus nomini olgan to‘rt-
ta yirik viloyatga bo‘linib ketadi. Bu viloyatlar ulusbegi-
si – qo‘shin boshlig‘i bo‘lishidan tashqari, o‘ziga tegishli 
hududdagi boshqaruvga oid barcha masalalarni ham hal 
etgan. Oltin O‘rda qo‘shinini beklarbegi boshqargan. U ko‘ch 
-
manchilar zodagonlari yetakchisi hisoblanib, ba’zida xon-
dan ham ko‘proq mavqega erishgan. 
Oltin O‘rda xonligida davlat boshqaruvining taraqqiyoti 
amaldorlarning kuchayishiga olib kelgan.
Suyurg‘ol  (mo‘g‘ulcha – in’om, sovg‘a) – hukmdor 
tomonidan davlat oldida alohida xizmat ko‘rsatgan 
yirik amaldorlar yoki sarkardalarga berilgan mol-
mulk, yer-suv. Suyurg‘olga beriladigan yer nasldan 
naslga meros bo‘lib o‘tgan.
Soliqlar. Mo‘g‘ullar odamlarni o‘nlik tizimiga bo‘lish 
maqsadida aholini ro‘yxatga olish tadbirini o‘tkazadi. Bu 
tadbir XIII asrning o‘rtalarida bo‘lib, ro‘yxatga olishning 
yaku 
 
nida mamlakat aholisi «chiqim» deb nomlangan katta 
to‘lovga tortiladi. Undan tashqari aholidan shoshi 
linch 
soliq – talab  ham yig‘ilgan. Xonga urush bosh 
lash uchun 
mablag‘ zarur bo‘l 
sa, rus knyaz 
lariga talab yuborib, ayov-
siz yig‘ib olingan. Soliq va bojlarning to‘la 
nishini maxsus 
ta yin langan  mo‘g‘ul  noiblari  – bosqoqlar nazorat  etish  -
gan.

130
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Rus knyazlari Oltin O‘rda qudratini to‘g‘ri anglab, 
bosqinchilar bilan tinch yashashga harakat qilishgan. Bu 
tadbir mavjud sharoitda knyazlar o‘z xalqini saqlab qo-
lishi, ularni qullikka olib ketmasligining yagona yo‘li edi. 
Tinchlik siyosatini Vladimir knya-
zi Yaroslav boshlab, uning o‘g‘li 
Aleksandr Nevskiy da 
vom ettirgan. 
Knyaz Aleksandr Ol 
tin O‘rdaga 
bir necha bor tashrif buyurgan. 
Mo‘g‘ulistonda ham bo‘lib, mahal-
liy amaldorlarning hurmat-e’tibori-
ga sazovor bo‘lgan. Bu tadbirlar-
ning barchasi ke 
yinchalik mo‘g‘ul-
lar bosqoqlarni tasdiqlamasdan rus 
yerlaridan boj yig‘ishni knyazlardan 
biriga topshirishiga olib kelgan.
Tashqi siyosat. Tashqi siyosat masalalari bilan xon, 
uning yaqin maslahatchilari, shuningdek, beklarbegi shu-
g‘ullangan. Oltin O‘rda Sharqiy Yevropaning kuchli bir 
davlati bo‘l 
ganidan Yevropa qirollari, Rim papalari, Vi-
zantiya imperatorlari va Turk sultonlari xon saroyi bilan 
do‘stona munosabatda bo‘lishga intilganlar.
109-rasm. Bosqoq rus qishlog‘ida 
110-rasm.  Knyaz 
Aleksandr Oltin O‘rda 
xoni huzurida

131
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Eronda mustaqil davlat tuzgan Xuloku va uning voris-
lari esa Oltin O‘rda bilan Kavkazortiga egalik qi 
lish ma-
salasida raqobat qila bosh 
lagan. Bu ikki Mo‘g‘ul davlati 
qo‘ 
shinlari qator janglarda to‘qnashib, goh u tomon, goh 
bu tomonning qo‘li baland kelgan. Bu janglardan biri-
da 1266-yilda Botuxonning ukasi Berka 
xon ham halok 
bo‘lgan. Xuloku ulu 
siga qarshi kurashda Oltin O‘rda hatto 
Misr sultonlari bilan ittifoq tuzgan.
XIV–XV asrlarda Oltin O‘rda. XIV asrning birinchi 
yarmida Oltin O‘rda davlati o‘z qudratining cho‘qqisiga 
erishadi. Bu jarayon O‘zbekxon (1312–1342) va uning 
og‘li  Jonibek (1342–1357) nomi bilan bog‘liqdir. Oltin 
O‘rda qudratini mustahkamlagan omillardan biri islom 
dinining qabul qilinishi bo‘ldi. O‘zbekxon 1314-yilda is-
lomni davlat dini deb e’lon qiladi. Unga qarshilik ko‘rsat-
moqchi bo‘lgan zodagonlar va hatto qarindoshlari qatl 
etiladi.
Mo‘g‘ullar davlati asoschisi Chingizxon barcha diniy 
e’tiqodlarga birday munosabatda bo‘lishni vasiyat qilgan 
edi. Uning avlodlari bu vasiyatni bajarishga harakat qil-
ganlar. Oltin O‘rda poytaxti Saroy shahrida turli diniy 
ibodat 
xonalar qurilgan. Botuxon davrida shahar Saroy 
Botu deyilgan.
O‘zbekxon va Jonibek davrida Oltin O‘rda shaharlari 
gullab-yashnagan. Ular iqtisodiy va madaniy hayot 
markaz lariga  aylangan.  Saroy Botu va Saroy Berka dun-
yoning eng katta shaharlari qato 
rida bo‘lgan.
Jonibekning vafotidan so‘ng Oltin O‘rda taxti uchun 
ku rash  boshlangan.  To‘xtamishxon XIV asrning oxirida uni 
o‘n besh yilga yana birlashtirgan. Lekin davlat tarixining 
fojiali sahifalari aynan uning hukmdorligi bilan bog‘liqdir. 
Bunga To‘xtamishning Movarounnahr hukmdori Amir 
Temur bi 
lan raqobati sabab bo‘lgan. Amir Temur Jo‘ji 
ulu 
siga qarshi uch marta yu 
rish qilgan. Shimoliy Kavkaz-
da 1395-yilda To‘xtamishning Amir Temurdan mag‘ 
lubiyati 
Saroy, Saroy Berka, Astraxan  shaharlarining vayron etil-
ishiga sabab bo‘ 
lgan. Shundan keyin savdo yo‘llari janub 
tomonga siljigan. Amir Temurning yurishlari Oltin O‘rdani 

132
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
uzil-kesil zaiflashtirgan. Oltin O‘rda XV asrning birinchi 
yarmidan qator xonliklarga bo‘linib ketgan. Ulardan eng 
yiriklari  Qrim,  Qozon,  Sibir,  Qozoq xonliklari va No‘g‘ay 
O‘rdasi bo‘lgan.
1. Darslikdagi 108, 109, 110-rasmlarni diqqat bilan 
kuzatib, ularni qanday umumiy mazmun birlash-
tirishini sî‘zlab bering.
2. Oltin Î‘rdaning boshqaruv tizimida Chig‘atoy 
ulusiniki bilan qanday î‘xshashlik va farqlar bor-
ligini tahlil qiling.
3. Oltin O‘rda xonligida qanday soliq va majburi-
yatlar joriy etilgan?
4. Oltin O‘rda  qanday tashqi siyosat yuritgan?
5. Oltin O‘rda xonligining Amir Temurdan mag‘-
lubiyatga uchrashi qanday oqibatlarga olib keldi?
38-§. XITOY
Iqtisîdiy tàràqqiyot. Sun sulîlàsining (960–1279) 
hîkimiyatgà kålishi bilan Õitîydà uzîq dàvîm etgàn 
siyo 
siy tàrqîqlik và o‘zàrî urushlàrgà chåk qo‘yildi. Nàti-
jàdà màmlàkàt õo‘jà 
ligining yuksàlishigà zàmin yaràtil-
di. Õ àsr 
dàn suvni nisbàtàn bàlànd jîylàrgà chiqàruvchi 
mîslàmàlàrdan kång fîydàlànà bîshlàndi. Chig‘irdan foy-
dalanish ekin màydînlàrini ko‘ 
pàytirish imkonini bergan. 
Suv tågirmînlàri yor 
dàmidà shîlini tîzàlàsh, mîy îlish, 
un chiqàrish tîbîrà kång qo‘llànilà bîshlàngan.
Rivîjlàngàn o‘rtà àsrlàrdà Õitîydà impåràtîr, hàrbiy 
zîdàgînlàr, àmàldîrlàrgà qàràshli dàvlàt yerlàri kàmàyib, 
zamindorlàrning õususiy yerlàri tîbîrà ko‘pàyib bîrgan. 
Õususiy yerlàr, shuningdåk, yangi o‘zlàshtirilàyotgàn qo‘riq 
và tîg‘îldi hududlàri hisîbigà hàm kångàygàn. Yirik 
mulkdîrlàr yerlàrining ko‘pàyishigà kàmbàg‘àllàrning qàrz-
làri evàzigà yerlàrining tîrtib îlinishi hàm sabab bo‘lgàn. 
Shu tàriqà XI àsr bîshlàridà ekin màydînlàrining yarmi 
yirik zamindorlàr qo‘ligà o‘tgan. Bu yerlàrdà, àsîsàn, 
ijàràchi dåhqînlàr ishlàgàn.

133
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Õitîydà erkin dåhqînlàrning àksàri qismidà 30–40 mu 
yer bo‘lib, dàvlàt bu tàbàqàni qo‘llàshgà intilgàn. Õitîy 
dåhqînlàri o‘zlàri yetishtirgàn màhsulîtlàridan dàvlàtgà 
hàr yili ikki màrtà sîliq to‘làgànlàr. Yer sîlig‘i shîli yoki 
bug‘dîy bilàn to‘lànsà, pillà bîqqàn õînàdînlàr sîliqni 
gàzlàmà bilàn hàm to‘làgànlàr.