Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
118-rasm. O‘rta asrlardagi Tenochtitlan shahri 145 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI 10 — Jahon tarixi 7 Quruvchilàr to‘g‘înlàr, kànàllàr qu ri shib, xîm g‘isht yoki tîshdàn yasalgan ustunlàr ustidà uylàr bunyod et- gànlàr. Bîzîrlàrdà mîl àyirbîshlàsh îrqàli sàvdî yaõshi rivîjlàngàn. Inklàr dàvlàti. Jànubiy Àmårikàning Ànd tîg‘làri yon- bàg‘ridàgi vohalàrdà inklàr dàvlàti vujudgà kålgàn. Kåchuà tillàrigà mànsub inklàr XII–XIII àsrlàrdà Urubàmbà dàryo si hàvzàsidà Kuskî shàhrigà àsîs sîlàdilàr. Inklàr bîshqà qàbilàlàr yerlàrini bî sib îlib, Ànd tîg‘làridàn Tinch îkåà ni gà qàdàr ulkàn xududdà o‘z hokimiyatlarini o‘rnà tàdilàr. Bu dàv làtni Îliy Inkà bîsh- qàrgàn. U «Qu yoshning o‘g‘li», uning yerdàgi ràm zi sànàlgàn. Àhîli, shuningdåk, turli tàbiàt kuchlàri, yer và suv ilîh là rigà hàm e’tiqîd qil gàn làr. Bîsib îlingàn hududlàr àhîlisiga inklàr o‘z tàr tiblàrini, màdàniyatlàrini o‘tkàzgànlàr. Nàtijà dà dàstlàb qàbilà nîmi bo‘lgàn «ink» àtàmàsi hukmrîn tîifà – zîdàgînlàrning umumiy nomiga aylangan. Inklàrdan bo‘lmàgàn àhîli jàmîà bo‘lib yashàb, hukm rîn tîifà uchun ishlàgàn. Jàmîà dåhqînlàr îilàlà- ridàn tàshkil tîpib, ulàrning hàr birigà ma’lum yer, ekin mày dîni biriktirib qo‘yilgàn. Jàmîàlàr ye- tishtirgàn hîsilning 2/3 qismini dàvlàt và ibîdàtõînàlàrgà tîp- shirgànlar. Mamlakatda ràsmàn qulchilik bo‘l màsà-dà, jàmîà a’zîlàri shàfqàtsiz ishlàtilgàn va deyarli huquqsiz bo‘lgan. Tîg‘li hududlàr dåhqînchilik uchun nîqulày edi. Nàtijàdà jàmîà erkàklàri tik qîyalàr yonbàg‘rini o‘yib, tîshlàrning ustigà unumli tuprîq yoyishgàn. Bundày ekin- zîrlàr tuprîg‘ini yomg‘ir yuvib kåtmàsligi uchun àtrîfi tîsh dåvîrlàr bilàn o‘ràb chiqilgàn. Inklàrdà àsîsiy ekinlàr kàrtîshkà và màkkàjo‘õîri bo‘lgàn. Dåhqînlàr, shuning- dåk, qîvîq, pàõtà, ànànàs, bànàn ham yetishtirgànlàr. Yetishtirilgàn hîsil uchgà: bir qismi ibîdàtõînà kîhin- 119-rasm. Inklar jangchilari 146 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI làri, ikkinchi qis mi Îliy Inkàgà berilgan, uchinchi qismi esa jà mîàgà qoldirilgan. Dàvlàt îmbîrlàridàn to‘plangan îziq màhsulîtlàridan qo‘shin và àmàldîrlàrgà bårilgàn. Urushlàr, hîsilsizlik yillàri yoki turli tàbiiy îfàtlàr pàytidà bàrchà jàbrlàngànlàrgà davlat zaxirasidan màkkà dîni và quritilgàn kàrtîshkà tàrqàtilgàn. Õo‘jàlikdà chîrvàchilikning o‘rni hàm muhim bo‘lib, tuyasimîn làmà và àlpàkàlàrni fàqàt go‘shti và juni uchun bîqmàsdàn, ulàrdàn yuk tàshish uchun hàm fîydàlànish- gàn. Inklàrdà hunàrmàndchilik yuksàk rivîjlàngàn. Oltin, kumush qàzib îlinib, ulàrdàn buyumlàr tàyyorlàsh, kulîl- chilik và zàrgàrlik, to‘qi màchilik, bo‘yoqchilik, quri lish sîhàlàri àyniqsà yuksàlgàn. Pîytàõt Kuskîni vilîyatlàr bilàn bîg‘làydigàn, umumiy uzunligi 15 minglab kilîmåtr bo‘lgàn tîsh yo‘llàr bàrpî etil gàn, vi lîyatlàr îràsidà pîchtà õizmàti o‘rnàtilgàn. Màõsus chîpàrlàr yugurgàn hîldà bir-bir làrigà õàbàrni yåtkàzib, uni uzîq màsîfàlàrgà eltishgàn. 1. Àmårikà tub àhîlisining màshg‘ulîtlàri hàqidà gàpirib båring. 2. Màyyalàr tàriõi và màdàniyati hàqidà nimàlàrni bilàsiz? 3. Àståklàr kim? Ulàr hàqidà so‘zlàb båring. 4. Inklàr dàvlàti qàchîn và qàyårdà vujudgà kål gàn? 43-§. AFRIKA XALQLARI O‘RTA ASRLARDA Afrika ahîlisi và õo‘jàligi. Àholining àksàri qismi I ming yil- lik îõirigà qàdàr tàshqi du n yo dàn àjràlgàn hîldà yashà gàn. Qit’aning trîpik o‘r mîn làridà, sahrolarda îv- chi và tårimchi qàbi làlàr joylashgan. Afrikaning Misrdàn bîsh qà hu dud- làridà yashàgàn ba’zi dåhqînlàr ildizmevali ekinlàrni yetishtirgànlàr. 120-rasm. Afrikalik jangchilar 147 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI Sàvànnà hu dudlàridà yerdà unumdîr tuprîg‘i bo‘lgàn jîylàrgà mîslàshgàn tåmir tishli chîpqilàr bilàn ishlîv bårilgan. Sàhrîi Kàbirning àtrîf làridà ko‘chmànchi, yarim ko‘chmànchi và o‘trîq qàbilàlàr hàm, asosan, chîrvàchilik bilàn shug‘ullàngànlàr. Sàhrîning jànubidà bàrbàr và tuàråglàr, G‘àrbiy Àfrikàdà fulbå, Sharqdà màsài, gàllà, sidàmî, tigrelàrda chîrvàchilik asosiy xo‘jalik bo‘lgan. Àfrikà dàvlàtlàri. Gànà. Àfrikàning Sharqidà Misr, Àràbistîn và Hindistîn bilàn sàvdî àlîqàlàri ta’siridà qàdim zàmînlàrdàn Nubiya và Àksum (hîzirgi Efiîpiya) dàvlàtlàri tàshkil tîpgàn edi. Àràb sàvdîgàrlàri VII àsr- lardà G‘àrbiy Sudàn yerlàrigà O‘rtà dångiz sîhil làridàn Àfrikàgà yuksak qàdrlànuvchi tuz và bîshqà mîl làrni kåltirgànlàr. Sàvdî yo‘llàri kåsishgàn joylàrdà yirik qàsàbà – qo‘rg‘înlàr: Àukàr, Gànà, Tîmbuktu, Gàî, Màli vujudgà kålgan. Musulmîn sàvdîgàrlàridan tashqari mà hàlliy zîdàgînlàr ham qo‘rg‘onlarda yashàgànlàr. Ulàr kå- yinchàlik vujudgà kålgàn dàvlàtlàrdàgi bîshqàruvni qo‘lgà îlàdilàr. O‘rtà àsrlàrdà Nigår và Sånågàl dàryolàri hàv- zàsidà dàstlàbki dàvlàtlàr – Gànà, Màli, Sîngàilàr tàshkil tîpàdi. Ulàrning dàstlàbkisi G‘àrbiy Sudàndàgi Gà nà bo‘l - gàn. U VIII àsrdà vujudgà kålib, X àsrdà o‘z tà ràqqi- yotining cho‘qqisigà erishgan. Gànà, Màli, Sîngài và Àksum – Àfrikàning o‘rtà àsrlàrdàgi dàstlàbki dàvlàtlàri bo‘lgàn. Gànàning dàrîmàd mànbàlaridan biri sàvdîdàn kålàdigàn bîj to‘lîvlàri edi. Bîjning àsîsiy qismini chåt- dàn kålàdigàn sàvdîgàrlàr: àràblàr, bàrbàrlàr, yahudiy làr to‘làgàn. Låkin màmlàkàtning katta bîyligi îltin bo‘lgàn. Gànà pîdshîsi và zîdàgînlàri îltin và tuz sàv dîsidàn kàttà foyda olgan. Pîdshîning kuchli qo‘shini bo‘lib, undàgi 200 ming àskàr ning dåyarli 40 mingini kàmînchilàr, ma’lum qis- mini esà îtliq jàngchilàr tàshkil etgàn. Màrîkàsh sultîni Àbu Bàkr 1076-yilda kàttà qo‘shin bilàn Gànàni istilî 148 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI qilib, uni tàlàgàn. Bu voqealardan so‘ng Gànà pîdshîsi Màrîkàshgà qàràm bo‘lib, bîj-yasîq to‘làshdàn tàshqàri, o‘z zîdàgînlàri bilàn islîm dinini qàbul qilishgà ham màjbur bo‘làdi. Xàlq qo‘zg‘îlîni oqibatida màrîkàshliklàr hukmrînligigà chåk qo‘yilganiga qaramasdan, Gànà davlati pàrchà lànib kåtàdi. Màli dàvlàti. Màli dàvlàt sifàtidà VIII àsrdà vujudga keladi. Un- ing kåyingi rivîjlànishigà qo‘shni Gànà dàvlàtining qudràti to‘sqinlik qilgàn. XI àsrdàn Màli àhîlisi is- lîmni qàbul qilàdi. Bu esa mam- lakatga musulmîn sàv dîgàrlàrining ko‘chib kålishini tåz làshtiràdi. Hu- narmandchilik va savdo-sotiqning ri vojlanishi natijasida XIII asrda Mali o‘z taraqqiyotining cho‘q qisiga erishadi. Uning hukmdîri Sundiàtà Kåyt (1230–1255) ko‘p sînli kuchli qo‘shin tuzadi. Bu qo‘shin yor dàmidà Sundiàtà kàrvîn yo‘llàri o‘tàdigàn hududlàrni, îltin kînlàrini, qolaversa, qàdimgi Gànà yerlàrini egallaydi. Màli hukmdîri istilî etilgàn vilîyatlàr nîibligigà o‘z qàrindîshlàri và yaqin- làrini tayinlaydi. Noiblar esà, o‘z nàvbàtidà, làshkàr- bîshi, àmàldîrlàrgà yer-mulklàr in’îm etishgàn. Màhàlliy àhîlidàn sîliqlàr undirish hàm nîibning zimmasiga yuk- langan. Ko‘p o‘tmày Màli butun àràb dunyosidà màshhur bo‘lib kåtàdi. Uning hukmdîri Musî I 1324-yildà Màk- kàgà hàj sàfàri uyushtiràdi. Musî I o‘zi bilàn safarga ko‘p îltin îlib yo‘lda ulàrni sàxiylik bilàn tàrqàtib bîràdi. Hukmdorga 8 ming jàngchi và 500 tà qul hàmrîh bo‘lib, bu kàttà kàrvîn 10–12 tînnà îltinni o‘zi bilàn îlib ketgàni taxmin qilinàdi. Bu vîqåà dàn so‘ng uzoq yillar davomida àràb dunyosidà îltinning nàrõi pàst bo‘lgan. Màli pîytàõti Niàrà và bîshqà shaharlàrdà hàshàmàt- li sàrîylàr, màs jidlàr qurilàdi, hu nàrmàndchilik và sàvdî rivojlanadi. Biroq ijtimîiy hàyotdà qàbilà zîdà gînlàri màvqåi sàqlànib qîlàdi. Màli hukmdîrlàri o‘z yaqinlàri- 121-rasm. Mali hukmdori Muso I 149 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI ning tîj-u tàõtgà tàjîvuzidàn cho‘chib, ko‘pincha sàrîy àmàldîrlàrini, làshkàrbîshilàri và hàttî jàngchilàrni hàm qo‘shni qàbilàlàr vàkil làridàn îlishgàn. Màli àhîlisining àsîsiy qismi qishlîqlàrdà yashovchi jà mîàlàrdàn, jàmîàlàr, o‘z nàvbàtidà, yirik pàtriàrõàl îilàlàr dàn tàshkil tîpgàn. XIV àsr îõirigà kelib fåîdàl tàrqîqlik, sulîlàviy nizîlàr Màli ning zàiflàshishigà sabab bo‘ladi. XV àsrdà Màli bu- tunlày inqirîzgà uchràb, pàrchàlànib kåtàdi. Màli dàvlàti VIII–XV asrlarda hukm surgan. XIII asrda Mali o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga erishgan. Pîytàõti Niàrà shahri bo‘lgan. Sîngài dàvlàti. Gànà và Màlining shimoli-sharqidà- gi sîngài qàbilàlàri yirik sàvdî màrkàzlàridàn biri Gàî atrofla rida yashàgànlar. 1 ming yillik bîshlàridà sîngàilàr tuzgan dàvlàt birlàshmàsi dàstlàb Màli ta’siridà bo‘làdi. Màlining zàiflàshuvi esa islîmni qàbul qilgàn sîngàilàr hukmdîri Àlmigà XIV àsr îõiridà ulàrni yångib, pîytàõ- ti Gàî bo‘l gàn mustaqil dàvlàt tuzish imkînini båràdi. Sîngài davlati XIV–XV àsrlàrdà yuksalgan. U Nigår dàr- yosi hàvzàsidà o‘z hukmrînligini to‘liq o‘rnàtàdi. Màmlàkàt vilîyatlàrgà bo‘linib, ulàrni hukmdorning yaqin kishilàri bîshqàrgàn. Sîngàining àsîsiy dàrîmàd mànbài trànzit sàvdîsi và îltin kînlàri edi. Àhîlidàn un- dirilgàn sîliqlàr hàm muntàzàm îshib bîrgàn và õàzinàni to‘ldirish vositalaridan biri bo‘lgàn. Amàldîrlàrgà tàqdim etilgàn kàttà yer-mulklàrdà qullàr ishlagàn. Davrlar o‘tishi bilan qullàr qàràm dåhqînlàrgà àylànib bîrgan. Ulàrning àvlîdlàri esà kichik yer-mulkning erkin egàlàrigà àylànib, dàvlàtgà fàqàt sîliq to‘làgànlàr, xolos. Sîngàidà màõsus yollànmà qo‘shin hàm tuzilgàn edi. Mamlakatda yuz bergan o‘zaro urushlar, nizolar dav- latni zaiflashtirib borgan. Bundan foydalangan Marokash sultoni XVI asr oxirida Songaini bosib oladi. 150 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI Sîngài dàvlàti XIV àsr îõiridàn boshlab mustaqil faoliyat ko‘r satgan. Poytaxti – Gao shahri. Maro- kash sultoni XVI asr oxirida Songaini bosib oladi. Àksum dàvlàti. Hîzirgi Efiîpiya ning shimîlidà qàdimdà Àksum dàvlàti vujudgà kålib, uning yuksàlishi IV–V àsr- làrgà to‘g‘ri kålàdi. Aksum hukm- dîrlàri kàrvîn yo‘llàri jîylàshgàn Àràbistînning jànubiy sîhillàri- ni, Sharqiy Sudànning bir qismini egàllàydilàr. Bu davlat Rim impåri- yasi, kå yinchàlik Vizàntiya bilàn yaqin iqtisîdiy và màdàniy àlî qàdà bo‘lgàn. Shu sàbàbli Àksum hukm- dîri và uning à’yonlàri õristiàn dinini qàbul qilàdilàr. VII àsrdà Àksum qo‘shini- ni Àràb õàlifàligi lashkari màg‘ - lubiyatgà uch ràtib, Àràbistîn yarimîrîlining jànubi dàgi yerlàridàn màhrum qilgan. Àksumdàgi vàziyat ÕI àsrga kelib muràk- kàblàshib, davlat parchalanib ketadi. Rivîyatlàrgà ko‘rà, Àksumning birinchi hukmdîri Mànålik – pîdshî Sulàymînning Àràbistîn màlikàsidàn tug‘ilgàn o‘g‘li bo‘lgàn. Bu Àksumning Àràbistîn bilàn àlî qàlàri qàdimdàn yaõshi bo‘lgànini, sulolaning nomi tarixiy asosga ega ekanligini ko‘rsàtàdi. 1. Àfrikàdà o‘rtà àsrlàrdà yashàgàn õàlqlàr và qàbi làlàrni sànàb o‘ting. 2. Àfrikà xalqlari õo‘jàligi qàndày rivîjlàngàn? 3. Gànà, Màli và Sîngài tàriõidàn nimàlàrni eslàb qîldingiz? 4. Sizningchà, Àksum và bîshqà Àfrikà dàvlàtlàri tàràq qiyoti îràsidà fàrq bîrmi? 122-rasm. Aksum podsholigi. Shoh Lalibeli ibodatxonasi 151 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI 44-§. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI MADANIYATI Turklar madaniyati. Usmonlilar jamiyatida XV asr oxirida ma da niyatning turli sohalari ravnaq topdi. Mam- lakatda shoira Mehri xotun va shoir Mulla Mahmud kabi qator iqtidorli shoirlar yetishib chiqdi. Turk me’morchiligi turli mamlakatlardan keltirilgan usta – qu ruv chilar tajri- basidan foydalanib yuksala borgan. Millati yunon bo‘lgan Xoja Sinon qurgan ajoyib me’morchilik durdonalari uni butun jahonga tanitdi. U o‘z faoliyati davrida 300 dan ortiq inshootlar: masjidlar, madra salar, saroylar, favvoralar, hammom va ko‘p riklar qurili shiga boshchilik qilgan. Fanning turli sohalari ichida geografiyaning taraqqiyoti, ayniqsa, e’tiborga molikdir. Turkiyalik dengiz sayyohi Piri Raisning asarlari, uning O‘rta, Qora va Egey dengizlari atlasi – «Bahriya» dunyo fanidagi katta yutuq edi. Evliya Chalabiyning Yevropa manbalari aso sida bitilgan ko‘p jildli «Sayo hatnoma» va Xoja Xa lifaning «Jahonnoma» asarlarida arab va ja- honning turli mamlakatlari haqida bayon qilinadi. Koreys madaniyati. Sechjon Buyuk (1418–1450) soliq tizimida islohot o‘tkazadi, davlat boshqaru- vini ta komil lashtirib boradi. Uning davrida koreys madaniyati va san’ati gullab yashnaydi. Ilk bor milliy koreys universitetiga asos solinib, unda mumtoz xitoy adabiyoti o‘rgatilgan. Budda ibodatxonasi hisoblangan – Pul- guksa quriladi. Qirol Sechjon mamlakat- ning do nishmand va iqtidorli hukmdori bo‘lgan. Uning boshqaruvi davrida mao- rif, ilm-fan va qishloq xo‘jaligida ulkan muvaffaqiyatlarga erishiladi. Qirol Sech- jon ishtirokida yangi taqvim tuziladi, yomg‘irni oldindan aniqlaydigan asbob, 123-rasm. Pulguksa ibodatxonasi 124-rasm Sechjon Buyuk 152 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI shamol tezligi va yo‘nalishini belgilay- digan asbob, quyosh va suv soatlari, yul- duzlar xaritasi yaratiladi. Sechjon Buyuk rahbarligida qirol akademiyasi olimlari koreys alifbosini yaratadi. Amerika xalqlari madaniyati. Mày- yalàrning iqtisîdiy-màdàniy tàràqqiyoti milîdiy àsr bîshlàridà yozuvni yaràtish imkînini båràdi. Kîhinlàr qil qàlàm bilàn iyårîgliflàrni bitib, ràsmlàr bilàn båzà t- gàn. Màyyalàr hàyotidà kîhinlàr mu him o‘rin tutgàn. Ulàr jàmîà a’zî làrigà dåh- qînchilik ishlàrini bà jàrish muddàtlàrini bålgilàb bårgàn làr. Màyyalàr eng àniq tàqvimlàrdàn birini yaràtgànlàr. Màtåmà- tikàgà «nîl»ni anglatuvchi belgi mày yalàr tîmînidàn hind làrdàn hàm avval kiri- tilgàn. Màmlàkàt pîytàõti – Chi chån- Itsàdà ràsàdõînà qurilgàn. Undà kîhinlàr sàyyorà làrning Quyosh tåvàràgidà àylànishi vàqtini hisîblàb chiqqànlàr hamda Quyosh và Îyning tutilishini îldin dàn àytib bårà îlgànlàr. Màyyalàr màxsus tåpàliklàr yasàb, bàlànd pîydåvîrlàr ustidà o‘zlàrining zinàpîyali ehrîmlàrini, sàrîy và ibîdàt õînàlàrini bàrpî et- gànlàr. Sàrîy và ibîdàtõînàlàrning dåràzàlàri bo‘lmàsdàn, ulàr eshiklàr îrqàli yoritilgan. Tåkis và ràvîn shahar ko‘chàlàri toshdan bunyod etilgàn. Àståklàr qo‘shni màyyalàr iõtirîsi àsîsidà o‘zlàrining quyosh tàqvimini yaràtgànlàr. Piktîgràfik yozuv shàkl làn - gàn. Àståklàr dini ko‘p õudîlikkà àsîs làngàn edi. Õudîlàr îràsidà eng e’ti bîrlisi, urush õudîsi shàràfigà hàttî îdàm- làr ham qurbînlik qilingàn. Ibî dàtõînà kîhinlàri õàlq îràsidà àlîhidà hurmàt-e’tibîrgà egà bo‘lgàn. 125-rasm. Asteklarning rasmli taqvimlari 126-rasm. Chichen- Itsadagi rasadxona 153 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI Piktîgràfik yozuv (lîtinchà pictus – ràsmli và yunoncha grapho – yozàmàn, ràsmli yozuv) – ma’lumîtning umumiy màzmunini ràsm îrqàli yoki ràsmlàrni kåtmà-kåtligi îrqàli eslàb qîlish màqsà- didà tàsvirlàsh. Pîytàõt Tånîchtitlàndà zîdà gîn làrning fàrzàndlàri và îddiy õàlq bîlà làri uchun àlîhidà-àlî hidà màktàblàr bo‘lgàn. Õàlq bolalari uchun màktàb làrdà dåhqînchilik, hunàrmàndchilik và hàrbiy ish o‘rgàtilgàn. Zîdàgînlàrning fàrzàndlàri esà tàriõ, husnixàt, o‘qish, hisîblàsh, àstrî- nîmiya, shå’ riyat, nîtiqlik sàn’àtlàri àsîslàrini o‘rgànish- gàn. Tånîchtitlàndà hàr yili màdhiya, qissàlàr yozàdigàn shîir-qo‘shiqchilàr ko‘rik-musîbàqàlàri o‘tkàzilib, g‘oliblar mu kofotlangan. Inklar. Zîdàgînlàrning bîlàlàri màõsus màktàblàrdà o‘qigàn. Yozuv bo‘l màgàni sàbàbli bîlàlàr inklàrning dini, bîsh qàruv tàrtibi, qînunlàri và udumlàrigà îid ma’lumîtlàrni yod- làgànlàr. Inklàr ning o‘zigà õîs «tu- gunli õàti» (kiðu) bo‘lib, uning sir - làri fàqàt ruhîniylàrgà ma’lum edi. Inklàrning màtåmàtikà, àstrî nî- miya, gåîgràfiya, tibbi yot, bîtànikà và bîshqà ilm-fàn sîhà làridà chuqur bilimlàri bo‘lgàn. Ulàrning àniq tàqvimi 12 îygà bo‘lingàn. Tàbiblàr insîn- ning bîsh suyagidà jàrrîhlik muîlàjàlàrini àmàlgà îshirish- ni bilgànlàr. Afrika xalqlari madaniyati. Afrika xalqla rida avlod- dan-avlodga o‘tib kelgan ajoyib afsona va ertaklar ko‘p bo‘l gan. Ular qimmatli tarixiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Afrika xalqlari ichida o‘z yozuviga ega bo‘lganlari ham bor edi. Jumladan, Aksumda IV asrdayoq mahalliy yozuv islohoti o‘tkaziladi. Bu alifbo Efiopiyada hozirgi kunga qadar saq lanib qolgan. Aksumda quri lish sohasida, ayniqsa, katta yutuqlarga erishilgan. Bu davrda qurilgan saroylar, 127-rasm. Kiðu – tugunli xat 154 V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI xristian ibodatxo nalari va yer osti daxmalari bugunga qadar saqlanib qolgan. G‘arbiy Sudan xalqlari madani- yati ning yuksak taraqqi yotida arab- larning ta’siri kattadir. Islom dini qabul qilinganidan keyin bu yer- larda arab mamlakatlaridan kelgan usta va me’morlar masjidlar, saroy- lar, qasr lar, jamoat binolari, kasal- xonalar, hammom, istirohat bog‘lari quradilar. Musulmon maktab va madrasalari ochiladi. Jumladan, Tombuktu mad rasasida ilohiyotdan tashqari tarix, fiqh, matematika, astronomiya kabi fanlar o‘qitilardi. Afrikaliklar san’atning turli soha- larida katta muvaffaqiyatlarga erish- ganlar. Yog‘och va jezdan yasalgan haykallar va niqoblar nafisligi bilan odamlarni hozirgi kungacha hayrat- lantirib kelmoqda. Benindagi shoh saroyidan jezdan ishlangan podsho va a’yonlarning bo‘rt- ma rasmlari topilgan. Ularda ov va urushlar, shu ningdek, saroy hayoti sahnalari aks ettirilgan. Afrika xalqlarining o‘rta asrlardagi taraqqiyoti Osiyo va Yev ropa davlatlaridagiga nisbatan birmuncha orqada bo‘lishiga qaramasdan aholi xo‘jalikda muvaffaqiyatlarga erishib, o‘ziga xos moddiy va ma’naviy madaniyat yaratdi. 1. Usmonli turklar madaniyatidan nimalarni eslab qoldingiz? 2. Koreya madaniyatiga oid asosiy yutuqlarni sanab o‘ting. 3. Amerikaning qaysi tub xalqi piktografiya yozuvi- ni yaratgan, yana qanday yozuvlarni bilasiz? 4. Maorifdagi o‘ziga xosliklar nimalarda aks etgan? 5. Afrika xalqlari madaniyati haqida so‘zlab bering. 128-rasm. Benindagi shoh saroyida jezdan ishlangan jangchi nog‘orachi MUHIM TARIXIY SANALAR III asr – Xitoyning Xan imperiyasi o‘rnida Vey, Shu va U dav- latlarining tashkil topishi. 320–340-yillar – Hindistonda Chandragupta I hukmronlik qil- gan yillar. 395-yil – Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiy Rim imperi- yalariga bo‘linishi. IV–VI asrlar – xalqlarning Buyuk ko‘chishlari davri. VI asrning boshi – Amvrosiy Avrelian brittlarni birlashtirib, angl- sakslarga qarshilik ko‘rsata boshlaydi. 407-yil – Rim legionlari Britaniyani tashlab, Italiyaga qaytadi. 476-yil – germanlar istilosi G‘arbiy Rim imperiyasining qulashiga sabab bo‘ladi. 486-yil – Xlodvig franklar davlatiga asos soladi. 527–565-yillar – Yustinian I hukmdorlik qilgan yillar. 570-yil – Muhammad (s.a.v.) Makkada tavallud topgan yil. 589–618-yillar – Xitoyda Suy sulolasi hukm surgan davr. 610-yil – Muhammad (s.a.v.)ga Alloh taolodan ilohiy oyatlar ayon bo‘la boshlaydi. 618–907-yillar – Xitoyda Tan sulolasi hukm surgan davr. 630–1258-yillar – Arab xalifaligi faoliyatda bo‘lgan davr. 681–701-yillar – Bolgariyada Asparux hukmronlik qilgan davr. 661–750-yillar – Arab xalifaligida Umaviylar sulolasi hukmron- ligi davri. 711-yil – Toriq ibn Said boshchiligidagi arablar qo‘shini Ispa- niyani bosib oladi. 732-yil – Puate jangida franklar hukmdori Karl Martell arablarni yengib, ularning Yevropaga yurishlariga chek qo‘yadi. 750–1258-yillar – Arab xalifaligida Abbosiylar hukmronligi davri. 768–814-yillar – Buyuk Karl hukmronlik qilgan davr. IX asr boshlari – xalifa Ma’mun saroyida «Bayt ul-hikma» (do- hishmandlik uyi) tashkil qilinadi. 843-yil – Verden shahridagi shartnoma bo‘yicha vujudga kelgan qirolliklar o‘rnida keyinchalik Fransiya, Germaniya va Italiya dav- latlari vujudga keladi. 871–900-yillar – qirol Alfred hukmronlik qilgan davr. 893–927-yillar – Bolgariyada Simeon hukmdorlik qilgan davr. 919-yil – Saksoniya gersogi Genrix qirol deb e’lon qilingan. Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|