Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Yarîslàvl, Vlàdimir kabi sha harlàrgà àsîs sîlinàdi. Knyaz Dîl gî rukiyning Kiyåv ustidàn 1147-yildagi g‘à làbà sini nishîn- làsh shàràfigà àsîs sî lingàn Kuchkîvî qo‘rg‘îni, kå yinchàlik Mîskvà nîmini îlàdi. Yuriy Dîlgî rukiyning àvlîdlàri Vlà dimir knyazli gini Ivàn Grîzniygà – XVI asr o‘rtalariga qàdàr bîshqà ràdilar. XIV àsr dàn boshlab Vlàdimir-Suzdàl knyazligi và Mîskvà shàhri Rus yerlàrining birlàshuvigà àsîs bo‘làdi. 1. Sizningcha, Rusdagi feodal tarqoqlik sabablari nimada? 90-rasm. Moskva. Yuriy Dolgorukiyga o‘rnatilgan haykal 110 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI 2. Rus knyazliklaridagi kabi siyosiy tarqoqlik yana qaysi davlatlarda bo‘lgan? 3. Novgorod knyazligi nega mustaqillikka intilgan? 30-§. RUSLARNING BOSQINCHILARGA QARSHI KURASHI Mo‘g‘ullàrning Rus yerlàrini is tilî qilishi. Chingizxon O‘rta Osiyo va Eronning shimolini is ti lo qilganidan so‘ng mo‘ g‘ullar 1223-yilda rus yerlàrigà ham bîs tirib kiràdi. Mo‘g‘ullàr rus askarlàrini îtliq qo‘shin hà ràkàti uchun qulày màydîngà chiqàrib, tîr-mîr qilàdi. Chingizxonning nàbiràsi Bîtuõîn 1237–1242-yillàrda Sharqiy Yevropada istilîchilik urushlàri îlib bîràdi. Uning qo‘shinlàri dastlab Rus knyazliklàrini, kåyinchàlik Pîlshà, qismàn Sårbiya và Bîlgàriyani istilî qilishàdi. Rusdàgi fåîdàl tàrqîqlik mo‘g‘ullàrgà qo‘l kålàdi, dast- lab Volga bo‘yi shaharlari, so‘ng Kiyåv 1240-yilda îlinà- di. Bîtuõîn yangi bîsib îlingàn hududlàrdà Îltin O‘rdà õînli gini tuzàdi. Uning dastlabki pîytàõti Sàrîy Bîtu Vîlgà dàryosining quyi îqimidà, hîzirgi Àstràõàn shàhri yaqinidà bo‘lgàn. Botuxon bo‘ysundirilgan aholidan soliq va to‘lovlar- 91-rasm. Mo‘g‘ullarning Rus yerlarini istilo qilishi 111 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI ni tezroq to‘play boshlash uchun Yaroslavni «knyazlar oqsoqolligi»ga tayinlab, unga Vladimir knyazligini boshqarish yorlig‘ini beradi. Mo‘g‘ullàr istilîsi rus dàvlàtining iq ti sîdiy va màdàniy yuksalishigà sàlbiy ta’sir o‘tkazib, uning tàràqqi- yotini su sàytirdi. Ruslàrning nåmis và shvåd bîsqin- chilàrigà qàrshi kurà shi. XIII àsrning bîshlàridà Bîltiqbo‘ yidà yashîvchi est và lit qàbilàlàrigà qàr shi nåmis fåîdàl làri urush îlib bîràdi. Rim pàpàsi sà lib yurish làri dåb e’lîn qilgàn bu urush làrdàn màq sàd mà hàlliy àhîlini kàtîlik dinigà o‘tkàzish hàm edi. Nemis ritsàrlàri estlàr yerlàrini egàllàgànidàn so‘ng, Nîv- gîrîd-Pskîv chå gà ràlàrigà yaqinlàshàdi. Nåmis ritsàrlàridàn so‘ng shvåd fåîdàl làri hàm fàîllàshàdi. Ulàr 1240-yilda Nåvà dàryosi bo‘ylàb Nîvgî rîd yerlàri gà bosti rib kiràdilàr. Ushbu sharoitda Nîvgîrîd knyazi Àlåksàndr Yarîslàvich 1240-yil ning 15-iyulidà Nåvà dàryosi sîhilidà- gi jàngdà shvådlàr ustidàn g‘àlàbà qîzînàdi. Bu g‘alaba shàràfigà knyaz Àlåksàndrga Nåvskiy nîmi bå rilàdi. Nîvgîrîd-Pskîv knyazligining mo‘ g‘ullàr e’tibori- dan chetda qolgàn bîy yer làri nåmis ritsàrlàrini hàm o‘zigà jàlb etàdi. Nåmislàr qo‘shini 1240-yilda Pskîvni egallaydi. O‘shà yilning qishidà nåmis ritsàrlàri Nîv- gîrîd chågàràlàrigà yaqinlàshàdi. Bu shàrîitdà Nîv gîrîd himîyasigà yanà Àlåksàndr Nåvskiy bîshchilik qilàdi. Knyaz Suzdàl qo‘shin làri ko‘màgidà Pskîv và uning àtrî- fidàgi yerlàrni îzîd qilàdi. Hàl qiluvchi jàng 1242-yilning àprålidà Chud ko‘ lidà bo‘lib, Àlåksàndr Nåvskiy bîsh- chiligidàgi rus qo‘shinlàri nåmis ritsàrlàri ustidàn g‘àlàbàgà erishàdi. Bu jàng Rus tàriõidà «Muz ustidà jàng» nîmi bilàn qolàdi. 1. Mî‘g‘ullar Rus yerlariga qayerdan î‘tganligini xaritadan kî‘rsating. 92-rasm. Àlåksàndr Yarîslàvich 112 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI 2. Qaysi yillarda Botuxon Rus yerlarini bosib oladi? 3. Nîvgîrîd knyazi Àlåksàndr Yarîslàvich kimlarga qarshi jang olib boradi? 31-§. RUS KNYAZLIKLARIDA MARKAZLASHISH JARAYONLARI Markazlashish omillari. Mo‘g‘ullar istilo si natijasida Rus yerlari og‘ir talafot ko‘rgan bo‘lsa-da, iqtisodiy rivojlanish butunlay to‘x tab qolmaydi. Rus shaharlarida hunarmand- chilik va savdo-sotiqning jonlanishi, turli viloyatlar orasi- dagi aloqalarning kuchayishi, qishloq xo‘jaligidagi siljishlar Rus yerlarining birlashishiga yordam beradi. Mamlakatning birlashishiga tashqi dushmanlarga, jum- ladan, Oltin O‘rda xonlariga qarshi kurash ham ta’sir etadi. Rus yerlàrining birlàshuvi. XIV asr ning boshlarida Vladi mir knyazligining Tver va Moskva shaharlari rus yer- larining yangi markaz lari sifatida yuksala boshlaydi. Oltin O‘rda xoni yor lig‘iga binoan Rus yerlaridan soliq yig‘ish masalasida Tver va Moskva knyazlari o‘rtasida jid- diy kurash ketadi va, oqibatda, knyaz- lardan bir nech tasi mo‘g‘ullar qo‘lida o‘lim topadi. Bu kurash faqat knyaz Ivan Kalita (1325–1340) davrida uzil-ke- sil Moskva foydasiga hal bo‘ladi. Mosk- va knyazlari XIV asrning o‘rta lariga ke- lib ancha kuch to‘playdi. Bu kuch bilan Oltin O‘rdaga qarshi kura shish ham mumkin edi. XIV asrning o‘rtasi dan Oltin O‘rda ham siyosiy nizolar davriga ki rib, u 20 yil davom etadi. Mo‘g‘ullàrgà qàrshi kuràshdà Mîskvà knyazi Dmit- riy Ivànîvich 1378-yilda Vîje dàr yosi bo‘yidà dàstlàbki g‘àlàbàgà erishàdi. Dîn dàr yosi sîhilidàgi Kulikîvî màydînidà knyaz Dmitriy qo‘shinlàri 1380-yilning såntyabridà Îltin O‘rdà 93-rasm. Rus knyazi Dmitriy Donskoy 113 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI 8 — Jahon tarixi 7 tumanboshisi Màmày boshchiligidagi qo‘shin ustidàn yanà bir g‘àlàbà qîzînàdi. Bu g‘àlàbà shàràfigà Mîskvà knyazi Dînskîy fàõriy nîmini îlàdi. Àmmî îràdàn ikki yil o‘tib To‘õtàmishõîn yanà Mîskvà ustidàn hukmronligini o‘rnà tadi. Sîhibqirîn Amir Tåmurning Îltin O‘rdà ustidàn 1391-yilda Qun- duzcha, 1395-yilda Tarak daryosi bo‘yidagi jang lardagi g‘à làbàlàri Rus yerlàri và Sharqiy Yev ropa õàlqlàri- ning mo‘g‘ullàr zulmidàn îzîd eti- li shidà hàl qiluvchi îmillàrdàn bo‘- làdi. Knyaz Ivàn III dàvridà 1480-yil- da Mîskvà Îl tin O‘rdàgà bîj-yasîq to‘làshdàn bîsh tîrtàdi. Shu tàri- qà Rus yerlàridà uzoq vaqt dàvîm etgàn mo‘g‘ullàr hukmrînligi ni- hoyasiga yetadi. Rus knyazliklarining mî‘g‘ullardan ozod bî‘lishi- da Sohibqiron Amir Temurning xizmatlari qanday bî‘lgan? 1. Qaysi shaharlar XIV asrning boshlarida rus yer- larining yangi markazlari sifatida yuksala bosh- laydi? 2. Moskva knyazligida Oltin O‘rdaga qarshi kura- shish uchun qanday qulay vaziyat vujudga kela- di? 3. Kulikovo jangining ahamiyati nimada edi? 32-§. YEVROPA MADANIYATI Dunyo haqidagi tasavvurlar. Bu davr ki shilàri uchun vàqt tîng, kun, kåch và kåchàdàn ibî ràt bo‘lgan. Insîn hàyo ti fàqàt yil fàsl làrining: qish, bàhîr, yoz, kuz ning almashi- 94-rasm. Amir Temur haykali 114 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI nuvi bilàn bålgilàngàn. Àyni paytda àhîli tomonidan àn’ànàlàr, urf- îdàtlàr và udumlàrning bàjàrili shigà qàt’iyan riîya qilingan. Insînning o‘rtàchà umri uzoq bo‘lmasdan, îdàmlàr 40 yoshdàn so‘ng keksa hisoblangan. Bolàlàr o‘limi ko‘p bo‘lgan. Shaharlàr và sàvdîning ri- vîjlànishi bilàn îdàmlàrda dun- yoni ko‘rish imkîniyati tu g‘ilàdi. Sàlib yurishlàri esà yev ro pa liklàr uchun dunyogà dàrchà îchgan edi. Sàyohàtchilàr uzîq màm làkàtlàrdà yashîvchi õàlq làrning urf-îdàtlàri và mà- dàniyatlàri hàqidà qiziqàrli ma’ lumîtlàr îlib kålà bîsh- làydilàr. Ulàrdàn biri vånåtsiyalik sàvdîgàr và sàyyoh Màrkî Pîlî edi. O‘zining «Màrkî Pîlî kitîbi»dà sàyyoh 1271–1295-yillar dàvîmidà Uzîq Sharq và Õitîydà ko‘rgàn-kåchirgànlàrini tàsvirlàydi. Màîrifning tàràqqiyoti. G‘àr- biy Yevropa màdàniyati XII– X I I I à s r l à r d à n y u k s à l à b î s h- làydi. Shaharlàr ning yuk sàlishi, hu nàrmàndchilik và sàvdîning rivîjlànishi, Vizàntiya và Àràb õàlifàligi màdàniyatlàri bilàn tàni- shuv yevropaliklàr dunyoqàrà shi, bilim dîiràsini kångàytiràdi. Sha- harlàrdà xususiy và shahar kångàshlàri bîsh qàruvidàgi màktàblàr sîni îshib bîradi. Bunday màktàb o‘quv- chilàri cherkov màktàblàridàgigà nisbàtàn dunyoviy bilimlarni kångrîq và chuqurrîq îlishgàn. XII àsrdàn boshlab yirik shaharlàrdà dàstlàbki îliy màktàblàr – univårsitåtlàr îchilà bîshlàndi. Jumladan, Bolonya va Parijda ilk universitetlar tashkil topib, ular o‘z davri uchun yuksak ma’lumot be rishgan. Eng yirik univårsitåt Pàrijdà edi. Uning àsîschisi qirîl õînàdîni ruhîniysi 95-rasm. Parij universitetida falsafadan ma’ruza o‘qilmoqda. O‘rta asr miniatyurasidan 96-rasm. Oksford universiteti 115 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI Rîbår då Sîrbîn bo‘lgàn. Qirîldàn màõsus yorliq îlgàn univårsitåtlàr to‘là mustàqil bo‘lgànlàr. XIII–XV asrlarda Yevropaning deyarli barcha mam- lakatlari o‘z universitetlariga ega bo‘lishadi. Ularni papa va yepiskoplar, impe rator va qirollar, knyazlar va sha- harlar tashkil etgan. Universitetlar (lotincha, universitas – majmua, umu miylik) – fanning turli yo‘nalishlarida muta- xassislar tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtlari. Dast- labki universitetlar XII–XIII asrlarda Italiyada (Neapol, Bolonya), Ispaniyada (Sevilya, Valensiya), Fransiya da (Parij, Tuluza), Angliyada (Oksford, Kembridj) tashkil etilgan. Magistr va shkolyarlar hamjamiyatlari. Universitet bu o‘qituvchi va o‘quvchilar ja miyatidir. Universitetni o‘qi- tuv chilar – ma gistr lar bosh qarishgan. Universitetlar ko‘p lab imtiyozlarga ega bo‘lgan va mahalliy hukmdorlarga bo‘y- sunmagan. Taniqli o‘qituvchilar ma’ruzalariga shkolyarlar (o‘quv- chilar) Yevropaning turli burchaklaridan kelishgan. Ba’zi- da Parijda 30 minggacha talaba baravariga to‘plangan. Talabalarning o‘qishi bir xil tabaqaga mansub shkolyar- lar ja moa lari tomonidan boshqarilgan. Omadli talabalar hozir gi yotoq xonalarga o‘xshash kolle giyalarga joylashishga muvaffaq bo‘lishgan. Eng qadimgi Parij kollegiyalaridan biri – Sorbonning nomi keyinchalik butun universitetga o‘tgan. Angliya va Fransiyada kollegiyalar yangi o‘quv muassasa lari – kollejlarga asos bo‘lgan. O‘qitish fakultetlarda olib borilgan, ularning har birini dekan boshqargan. Hamjamiyat tepasida esa saylangan rektor yoki hokimiyat tomonidan tayinlangan kansler turgan. Màktàb và univårsitåtlàrning tàràqqiyoti davomidà ki- tîbgà tàlàb kuchàyàdi. Kitîblàrni XII àsrdà rohiblàr emàs, shahar làrdà màõsus îchilgàn ustà õînàlàrdà hunàrmàndlàr tàyyorlàshi bilàn ulàr àrzînlàshà bîshlàydi. XIV àsrdàn 116 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI boshlab qîg‘îzdàn kång fîydàlànish kitîb ishlàb chiqà- rishni yanàdà qulaylashtiràdi. Nåmis muhandisi Iîgànn Gutånbårg 1445-yilda kitîb bîsish dàstgîhini kàshf qilàdi. Uning iõtirîsi kitîbni îmmà viy tàrqà lishigà îlib kålàdi. Fàn tàràqqiyoti. Îksfîrd univårsitåti prî- fåssîri Rîjår Bekîn (XIII àsr) fàndàgi yu- tuqlàrgà fàqàt ilmiy kuzà tishlàr và tàjri bàlàr yo‘li bilàn erishish mumkinligini isbîtlàydi. Uning o‘zi îptikà, fizikà, kimyo fànlàrigà îid tàj ribàlàr o‘tkàzàdi. Bekîn o‘zi su- zàdigàn kåmà, suv îsti kåmàsi và hàvî dà uchàdigàn àppàràtlàr qurish mumkinli gini aytgan. Bekînning hàyoti qiyinchiliklàr và xàvf-xàtàrlar ichida, cherkov ta’qibidà o‘tgàn. O‘rtà àsrlàrdà àstrîlîgiya, àlkimyo fànlàri yuksàk rivîj- làngàn. Munàjjim-àstrîlîglàr îsmîn jismlàri hàràkàtlàrini o‘rgànib, kålà jàkni îldin dàn àytib bårishgà intilgànlàr. Qi rîllàr, sàrkàrdàlàr, sàvdîgàr và sày yoh làr bi rîr tàd- birni bîshlàshdàn àvvàl, àlbàttà, ulàr bilàn màslà hàt- làsh gànlàr. Àlkimyogarlar hàr qàndày ma’dànni oltinga àylàntiruv chi «såhrli tîshni» izlàgànlàr. Tàjribàlàr yangi kimyoviy birikmàlàr, kislîtàlàr, minåràl bo‘yoqlàr îlishgà imkîn båràdi. Munàjjim và àlkimyogarlar o‘z izlànishlàri dàvîmidà kimyoviy påch, tîzàlàsh, hàydàsh, filtrlàsh às- bîb-uskunàlàrini iõtirî qilgànlàr. 1. O‘rtà àsr kishilàrining dunyo hàqidàgi tàsàvvurlàri qàndày bo‘lgàn? 2. Sizningchà, nimà sàbàbdàn o‘rtà àsr kishilàri uzîq yashàmàgàn? 3. Bîlàlàr màktàblàrdà nimàlàrni o‘rgànishgàn? 4. Univårsitåtlàr hàqidà eslàb qîlgànlàringizni so‘z- làb båring. 5. Tàjribàgà àsîslàngàn ilmning rivîjlànishigà nimà turtki båràdi? 97-rasm. Rojer Bekon 117 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI 33-§. YEVROPADA ME’MORCHILIK, SAN’AT VA ADABIYOT Må’mîrchilik. Dàstlàb binî và hàttî qàsrlàr yog‘îch- làrdàn qurilgàn. XI àsrga kelib G‘àrbiy Yevropadà qurilish sîhàsi hàm tàràqqiy età bîshlàydi. Qurilishdà tîshdàn kång fîydàlànishgà o‘tilàdi. Undàn dàst làbki ibîdàtõînà và mî nàstirlàr bàrpî eti ladi. Qurilish tîshlàri bo‘lmàgàn Àng liya và Pîlshàdà sàrîylàr, ibîdàtõînàlàr pishiq g‘isht dàn qurila boshlaydi. Fransiya, Itàliya và Gårmàniya må’mîrchiligidà dastlab rîmàn uslubi hukm - rîn edi. Roman ibodatxonasi tashqi tomon- dan qal’ani eslatadi. Uning o‘ziga xos tomonlari shundan iboratki, de- raza tepasi, ibodatxonaga kirave rish ichki gumbazlar yarim doira shakli- dagi ravoq (arka)lar bilan bezatilgan. Germaniya dagi Laax monastiridagi cher kov (XI asr) roman uslubining yorqin namunasidir. An’ànàgà ko‘rà, ko‘rkàm và ulug‘- vîr bosh cherkov binîsi shahar màr - kà zidà quril gàn. Bu màydîn atrofidàgi binî làr gîtika uslubidà bunyod etilib, u må’ mîr chilikdàgi rîmàn uslubini surib chiqàràdi. Bu uslubdà qurilgàn imîràtlàr balandligi bilàn farq qiladi. Sàlî bàtli, îg‘ir gumbàz o‘rnini uchli, bàlànd gumbàzlàr egàl lày di. Gîtika uslubidà qurilgàn eng màshhur inshoot- lar: Pàrijdàgi Bibi Màryam ibîdàtõînàsi, Ruàn, Råyms và Shàrtr (Fransiya), Milàn (Itàliya) ibî dàt õînà làridir. Roman uslubi – G‘arbiy Yevropa san’atida X asr- dan XII–XIII asrlargacha hukm surgan badiiy uslub. Unda Qadimgi Rim me’mor chiligi uslub va unsurlaridan keng foydalanilgan. 98-rasm. Germaniya. Laax monastiri. XI asr 118 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI Gotika uslubi – Gotika XII asr o‘rtalarida Shi- moliy Fransiyada yuzaga keldi. XIII asr 1-yarmida yuksak darajada rivojlandi. O‘rtà àsrlàrdà Vizàntiya và Aràb må’mîrchiligi hàm o‘zidàn àjîyib inshîîtlàr qîldirgàn. Vånåtsiyadàgi Àvliyo Màrk ibîdàt õînàsi và Dîjlàr sàrîyi vizàntiya uslubidà bun yod etilgàn. Ispàniyaning Såvilya shàhridà màs- jid và Àl-Qàsàr qàsri, Grànàdàdàgi Àl-Hamrî sàrîylàri àràb må’mîrchiligi durdînàlàri hisîblànàdi. Hàykàltàrîshlik. Uning rivîjlànishi båvîsità må’mîrchilik bilàn bîg‘liq bo‘l gàn. Cherkov và mînàstirlàr bi- nîlàri õudî, àvliyolàr và qirîllàr hày kàllàri bilàn båzà tilgàn. Hàykàllàr- ning àsîsiy buyurtmàchilàri cherkov bo‘l gàni sàbàbli ulàrdà diniy màv zu yuqori turgàn. Eng ko‘p uch rày digàn Bibi Mà r yam hày kàllàri (Yevropadà «Mà dînnà» dåb nîmlànàdi) o‘zi dà înàning fàr zàndgà måhr-muhàbbàtini ifodalàgàn. Tàsviriy sàn’àt. Rîmàn uslubidà qurilgàn ibîdàtõînàlàr dåvîrlàri và shiðlàrini diniy màvzudàgi suràtlàr båzàb turgàn. Gîtikà må’mîrchi- ligidàgi cherkovlàrdà dåràzàlàr îrà- sidà ràsmlàr chizish uchun jîy hàm bo‘lgàn. Shu sàbàbli dåràzà làrgà îd- diy îynàlàr o‘rnigà vitràjlàr – tiniq ràngli shishàlàrdàn yasàl gàn suràt yoki àlîhidà båzàklàr sî lingàn. Kitîblàrni båzàsh uchun tàs- viriy sàn’ àt ning yangi yo‘ nà lishi – miniàtyuràlàr iõtirî qilinàdi. Ulàrdà o‘rtà àsr kishilàri hàyoti ning turli 99-rasm. Fransiya. Reyms ibodat- xonasidagi Bibi Maryam haykali 100-rasm. Parij. Shartr ibodatxonasi. Vitraj. Bibi Maryam chaqalog‘i bilan. XII asr 119 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI mànzàràlàri tàsvirlàngàn. Vitràjlàr và mi nià turàlàrdà dåh- qînlàr và hunàr mànd làrning måhnàt jàràyonlàri, jang manzaralari va boshqalar aks ettirilgàn. Miniàtyurà (fransuzcha, miniature; lotincha, minium – qi zil bo‘yoq) – badiiy usullari o‘ta nafis bo‘lgan kichik hajmli tasviriy san’at asarlari. O‘rta asr qo‘l- yoz malarini ziynatlash uchun yaratilgan nafis, mo‘- jaz rasmlar. Tàbiàt và insîngà qiziqishning pàydî bo‘lishi. Yangi màdàniyat àrbîblàri insînni o‘rgànishni o‘zlàrining àsîsiy vàzi fàlàri dåb bilgànlàr. Shu sàbàbdàn ulàrni gumànistlàr dåb àtàydilàr. Yangi Uyg‘înish yoki Gumànizm màdàni- yati nàmî yandàlàri inson va uning yaràtuvchilik dàhîsini tàn îlishgà chàqirdilàr. Uyg‘înish àtàmàsi esà (frànsuzchà «Rånåssàns») yangi mà dà niyatning àntik dàvr bilàn àlî qàdîrligini ko‘rsàtàdi. Sharqqà sàlib yurishlàri và undàn kåyingi Låvànt bilàn sàvdî-màdàniyat bî ràsidàgi dîimiy àlîqàlàr itàliyaliklàr- ning qàdimgi yunîn qo‘l yozmàlàri, àntik sàn’àt và må’- mîrchilik yodgîrliklàri bilàn tàni shishigà imkîn båràdi. Uyg‘înish màdàniyati màrkàz- làri. Bu davrda Itàliyadà Flîrånsiya àlîhidà o‘rin tutàdi. Sàv dî dàn kål- gàn dàrîmàd uni Yev ropaning eng bîy shaharlàridàn birigà àylàntiràdi. Shahar hîkimlàri to‘plàngàn bîy- liklàr hisîbidàn må’mîrchilik îbidà- là rini bunyod ettirib, hàykàltàrîshlik và ràssîmchilikni yuksàltirgànlar. Eng màshhur ràssîmlàr, hàykàl tàrîshlàr, må’mîrlàr Flîrånsiyadàn bo‘lib, shahar-råspublikà hîkimlàri ulàrning bàràkàli ijîdi uchun shàrîit yaràtib bårgànlàr. Màdàniyat màrkàzlàridàn yanà biri Vånåtsiya edi. Sha- hardà kitîb chîp etish yuksàlgan. Venetsiyada nàshr qilin- gàn àntik dàvr muàlliflàri và gumànistlàr àsàrlàri butun Yevropadà kång tàrqàlgàn. 101-rasm. Florensiya 120 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI Ilk gumanizm. Ilk uyg‘înish và gumànizmning Yevropadàgi dàstlàb- ki vàkili shîir Frànchåskî Påtràrkà (1304–1374) bo‘lgàn. O‘zining lirik shå’r iy to‘plàmlàri: «Qo‘shiqlàr kitîbi» và «Shå’riy màktublàr»i bilàn shîir yangi Yevropa màdàniyati yaràtilishi àsîschilàridàn biriga aylangan. Uning do‘stlàri và dàvîmchilàri Bîkà chchî và Sàlyutàtilàr ijîdi XV àsr bîshlàridà Itàliyadà ilk gumànizm dàvrini yakunlàdi. Kîlyuchchî Sàlyutàti (1331–1406) Flîrånsiyadà yashàb yuqori dàvlàt làvîzi midà ishlàgàn. O‘zining ko‘p sînli õàt làri và nutqlàridà Påtràrkà và Bîkàchchîning gu mànistik g‘îyalàrini yanàdà rivîjlàntirgan. Sàlyutàti yuksàk g‘îyali, o‘qimishli kishini tàrbiyalàshdà ijtimîiy fànlàr: filîlîgiya, ritîrikà, tàriõ, pådà gîgikà, etikàning o‘tà muhim ekànli gini tà’kidlàgàn. 1. Må’mîrchilikdàgi rîmàn và gîtikà uslublàri îrà- sidàgi fàrq nimàdà? 2. Ràssîmchilik và hàykàltàrîshlik sàn’àtlàri hàqidà so‘zlàb båring. 3. Gumànistlàr kimlar? 4. Uyg‘înish dàvri deganda nimani tushundingiz? 5. Uyg‘înish màdàniyati màrkàzlàri haqida so‘zlab bering. 102-rasm. Franchesko Petrarka 121 IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI 34-§. SALJUQIYLAR DAVLATI Sàljuqiylàr dàvlàti. O‘rtà Îsiyodà Sàljuqbåk àsîs sîlgàn sulîlà bîshchiligidàgi o‘g‘uz qàbilàlàrining Îld Îsiyo- gà yirik hàrbiy yurishlàri XI àsrdàn boshlab kuchayadi. Ichki ziddiyatlàrdàn zàif làshgàn Sharqiy Rim impåriyasi ko‘ch mànchi turk qàbilàlàri hujumlariga qàrshilik ko‘rsàtà îlmàydi. Vizàntiyaning yollànmà qo‘shini esa Sàljuqi- ylàr sultîni Àlp Àrslîn làshkàri tîmînidàn 1071-yilda Mànsikårt jàngidà tîr-mîr etilàdi. Impåràtîr Rîmàn IV Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|