Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni o„z ichiga oladi: 
- ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission 
bank va bevosita xo‗jaliklarga xizmat ko‗rsatuvchi ixtisoslashgan davlat 
banklari; 
- ixtisoslashtirilgan banklarni to‗laligicha xo‗jalik hisobiga va o‗z-o‗zini 
moliyalashga o‗tkazish; 
- iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo‗la-
digan kredit munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish v.b. 
Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki 
o‗zining kredit tizimidagi markaziy o‗rnini saqlab qolgan holda korxona va 
tashkilotlarga kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish 
funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshirdi. Ya‘ni bankning 
emission faoliyatini kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga 
chek qo‗yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini 
boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul-kredit siyosatini olib 
boruvchi muassasaga aylandi. Bank tizimining takomillashtirilishi 
natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilish 
banki, Uy-joy qurilish va ijtimoiy rivojlanish banki, Agrosanoat banki, 
Tashqi iqtisodiy faoliyat banki mavjud jamg‗arma kassalar o‗rniga 
Jamg‗arma banki tashkil qilinib, xo‗jaliklar bilan banklar o‗rtasidagi 
aloqalar tobora yaqinlashtirildi. Ixtisoslashtirilgan davlat banklari o‗zlarida 
ma‘lum darajada boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar. Bank tizimini 
takomillashtirish jarayonida juda muhim natijalarga erishildi, lekin tashkil 
qilingan banklar iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlarini to‗liq ifoda qila 
olmasdi, shuning uchun ham bank tizimini yanada takomillashtirish obyektiv 
zaruriyatga aylandi. 
31
amalga oshirish yo‗nalishlarini o‗z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy 
tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va 
amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy ko‗rsatkichlar, pulning 
qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy hajmi va mehnat 
resurslarining bandligi, to‗lov balansi bilan chambarchas bog‗langan. 
Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi rasmdan ko‗rish 
mumkin. 
5-rasm. Pul-kredit siyosati vositalari 
Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash 
va boshqa usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi 
mumkin. 
Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini 
muvofiqlashtirish va inflyatsiya sur‘atlarini tushirish maqsadida 
Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy zaxiralar me‘yorini 
o‗rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Minimal zaxiralar tijorat 
banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy saqlanishi zarur 
bo‗lgan qismidir. Majburiy zaxira miqdori tijorat bankining yig‗ilgan 
resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning 
kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidligini 
ta‘minlash omili bo‗lishi mumkin. Majburiy zaxira me‘yori hozirgi 
kunda resurslarning tashkil topish manbayiga qarab 10,5 foizdan 15 
foizgachani tashkil etadi. Markaziy bank tomonidan zaxira miqdori 
ba‘zi bir omillarni hisobga olgan holda o‗zgartirilishi mumkin, u 
omonatlarning 
hajmi, 
turi, 
muddatiga, 
banklarning 
boshqa 
majburiyatlariga bog‗liq bo‗ladi.
Banklar Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash 
tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. Markaziy bank o‗zi 
belgilagan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to‗g‗risida banklarga 
ko‗rsatma beradi. Markaziy bankda depozitga o‗tkaziladigan majburiy 
rezervlarning eng kam miqdori Markaziy bankning normativ hujjatlari 
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari 
Ochiq bozor siyosati 
Qayta moliya-
lashtirish siyosati 
Minimal majburiy
zaxiralar siyosati 

---

30
boshlanishidan kamida o‗ttiz kun oldin Oliy Majlisning Senatiga bu 
haqda axborot beradi. 
Markaziy bank pul taklifi hajmini o‗zgartirib, ishlab chiqarishning 
umumiy hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o‗sish 
sur‘atlariga ta‘sir ko‗rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi 
hajmining oshirilishi iste‘mol va sarmoyaga bo‗lgan talabning o‗sishiga, 
binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi ortishiga yordam beradi. Pul 
yuqori sur‘atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda Markaziy bank ularni 
sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul miqdorini 
cheklash siyosatini o‗tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo‗lgan talab 
kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o‗zgaradi, pulning 
qadrsizlanishi kamayadi. 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining 
asosiy yo‗nalishlari, pul massasi o‗zgarishining aniq maqsadli 
mo‗ljallari va pul muomalasini tartibga solish vositalari ham qonunda 
yoritilgan bo‗lib, unda Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalari 
belgilab berilgan. Sxema tariqasida pul-kredit siyosatining strategik 
maqsadlarini quyidagicha ifodalash mumkin (4-rasm). 
4-rasm. Pul-kredit siyosatining strategik maqsadlari 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining 
asosiy yo‗nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi. Bu dastur iqtisodiy 
vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o‗sishi 
sur‘atlarining maqsadli ko‗rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini 
Maqsadlar 
Yuqori darajadagi 
bandlik 
Moliya tizimining 
barqarorligi 
Muomaladagi pul 
massasi hajmi 
Iqtisodiy o‗sish 
Narxlar barqarorligi 
Milliy foiz stavkalari 
darajasi 
Milliy valyuta kursi-
ning barqarorligi 
Kelajakdagi 
Joriy 
19
1988-yildan boshlab ikki bosqichli bank tizimi tashkil etila boshlandi. 
Lekin bu davrda markazlashtirilgan rejalashda Markaziy bankning roli hali 
ham yuqori, sohalarning deyarli hamma qismi davlat tasarrufida edi. 
O‗zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimini tashkil etishga 
real asos 1991-yil 15-fevralda ―Banklar va bank faoliyati to‗g‗risida‖gi 
O‗zbekiston Respublikasi qonuni asosida yuzaga keldi. Bu qonunga asosan 
davlat boshqaruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga 
aralashmasliklari kerak edi. U faqat Respublika Oliy Majlisiga hisobot 
beradi. Bu qonunni amalga tatbiq etish, asosan, respublikamiz 
mustaqillikni qo‗lga kiritgandan so‗ng boshlandi.
O‗zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‗tishning bosqichma-bosqich yo‗lini 
tanlaganligi bois, mamlakatimizda bank tizimini shakllantirishning birinchi 
bosqichida pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish borasida asosiy vazifalar 
belgilab olindi. Bular:
- Markaziy bank boshchiligida keng tarmoqli mustaqil tijorat va 
xususiy banklarni o‗zida mujassamlashtirgan ikki bosqichli bank tizimini 
vujudga keltirish, respublika hududida yirik chet el banklarining bo‗limlari 
va vakolatxonalarini ochish uchun qulay sharoit yaratish; 
- barqaror pul muomalasini ta‘minlash; 
- kredit va naqd pul massasining asossiz o‗sishini keskin cheklash; 
- O‗zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun 
zarur iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar hamda imkoniyatlarini yara- 
tish v.b. 
Shunday qilib, O‗zbekistonda mustaqil bank tizimini yaratishning