Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

6-§. Rivojlangan davlatlarda mijozning kreditga
layoqatliligini baholash usullari 
 
Mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilish deganda mijozga 
berilgan kreditni ishlata olish va qaytarib bera olish imkoniyatini 
o‗rganish tushuniladi. Dunyoning ko‗p mamlakatlarida mijozning kredit 
layoqatliligi turlicha usullar yordamida aniqlanadi. 
Xorijiy davlatlarda esa mijozning kredit reytingini baholashda 
moliyaviy koeffitsiyentlar bilan bir qatorda zamonaviy modellar va 
usullardan ham foydalangan holda kreditning risk darajasi hisob-kitob 
qilinib, mijozga kredit ajratish yoki ajratmaslik bo‗yicha qaror qabul 
qilinadi. Ahamiyatli jihati shundaki, xorijiy banklar amaliyotida 
mijozning kreditga layoqatlilikni tahlil qilish, birinchi navbatda, kredit 
riskini aniqlash va to‗g‗ri baholashdan boshlanadi. Bunda kredit 
riskining asosiy ikkita komponentiga e‘tibor beriladi. Bular – korxona 
faoliyatida defolt holati (defolt riski)ning yuzaga kelishi ehtimoli va 
ko‗rilishi mumkin bo‗lgan zararlar miqdori hisoblanadi. Bu 
ko‗rsatkichlar quyidagilarni anglatadi: 
Defolt riski (Default risk) – qarz oluvchining foiz yoki 
kredit asosiy summasini to‗lay olmaslik ehtimoli. 
Zarar hajmi (Loss severity / loss given default) – Agar 
qarzdor defoltga uchrasa jami qarzning qaytarib bo‗lmaydigan qismi 
nazarda tutiladi. Bu o‗lcham odatda kreditning jami miqdoriga nisbatan 
foizda ifoda etiladi. 
Yuqoridagi ko‗rsatkichlarga asoslanib qo‗shimcha yana ikkita 
ko‗rsatkich: kutilayotgan yo‗qotishlar va qaytarish stavkasini aniqlash 
mumkin bo‗ladi. Bunda: 
Kutilayotgan yo„qotish = Defolt riski * Zarar hajmi (Loss 
severity / loss given default (%). 
Qaytarish stavkasi = 1 – zarar hajmi (koeff.) 
Umuman olganda, jahon amaliyotida mijozning kreditga 
layoqatlilik darajasini baholashning uchta an‘anaviy modellari mavjud: 
1) mustaqil reyting agentliklari baholash modeli; 
2) statistik usullar asosida baholash modeli; 
3) to‗g‗ridan to‗g‗ri ekspert baholash modeli. 
Mijozlar faoliyatini reyting baholashda ularning moliyaviy 
faoliyatiga doir bo‗lgan barcha jihatlar inobatga olinadi, ayniqsa, 
275
- ishonchli debitorlar va ko‗rsatilgan xizmatlar bo‗yicha hisob-
kitoblar; 
- muddati 3 oygacha bo‗lgan avans to‗lovlar; 
- budjet bilan hisob-kitoblar; 
- korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo‗lgan boshqa 
operatsiyalar; 
- ishchi-xizmatchilar bilan hisoblashishlar;
- ta‘sischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob-kitoblar. 
Ikkinchi guruh likvid mablag‗larning aksariyat qismini yaqin 3 oy 
ichida to‗lanish lozim bo‗lgan debitorlar tashkil qiladi. Shuning uchun 
kredit berishda bu likvid aktivlarning haqiqatda 3 oy ichida pulga 
aylanish ehtimolini chuqur tahlil qilish lozim. 
- 3 oy da to‗lanishi lozim bo‗lgan veksellar;
- xorijiy korxonalar bilan hisob-kitoblar.