Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Skoring model turlari 
Application 
Scoring 
Kredit berishda mijozning kredit buyurtmasini birlamchi ko‗rib chiqish 
bosqichidagi skoring
Behavioral 
Scoring 
Kredit portfeli yoki alohida kreditni boshqarish bo‗yicha qaror qabul qilish 
bilan bog‗liq faoliyat yoki xatti-harakat skoringi
Collection 
Scoring 
―Yomon‖ mijoz mavqeyidagi mijozlar bilan ishlash bo‗yicha ustuvor 
yo‗nalish va chora-tadbirlarni aniqlash skoringi 
Fraud 
Scoring 
Qarz oluvchi mijozlar tomonidan yo‗l qo‗yiladigan turli firibgarlik 
harakatlarini aniqlash va ularning oldini olish jarayonlari skoringi
Mijozga kredit berishda, uning kreditga layoqatliligini baholashda 
qo‗llaniladigan - application scoring (buyurtma yoki murojaat 
skoringi). Skoringning bu turi keng tarqalgan bo‗lib barcha banklar, 
mikromoliyalash tashkilotlari amaliyotida keng qo‗llaniladi. Unda qarz 
oluvchi tomonidan to‗ldirilgan birlamchi anketa ma‘lumotlari yig‗iladi 
309
Angliya banklarida mijozning kreditga layoqatliligini aniqlashda 
savollar varag‗i mavjud. Savollarga javoblar bankka kredit berish 
qarorini qabul qilishga imkon beradi. Quyida shunday savol-varaqning 
namunasini keltiramiz. 
Avvalambor, qarz oluvchi (borrower)ga ta‘rif beriladi. 
Uning oilasi, obro‗-e‘tibori, sofdilligi, bankka tanishligi, bank bilan 
munosabatlari. 
Boshqaruv tarkibi malakasi – ma‘lumoti, mutaxassislik bo‗yicha 
staji, boshqara olish qobiliyati. 
To‗lovga qobiliyati – to‗lov intizomiga rioya qilish, biznes 
talablariga resurslarning mosligiga e‘tibor beriladi. Keyin esa quyidagi 
asosiy ko‗rsatkichlar tekshiriladi: 
- Purpose (kredit maqsadi). Qonuniyligi, bank kredit siyosatiga 
to‗g‗ri keladimi v.b.; 
- Amount (kredit summasi) kredit summasini hisoblashda aniqlik. 
Tasdiqlovchi hujjatlar mavjudmi? So‗ralgan summa yetarli, kam yoki 
ko‗pligi.
- Repayment (qaytarish) – Kredit qachon qaytariladi? Qaytarilish 
grafigi mavjudligi. Qaytarilish manbasi – kelajak daromadlari, qisqa 
muddatli kreditlar, aktivlarni sotish. Qarz oluvchi pul oqimlarini ba-
shorat qilish. 
- Viability (kreditlanayotgan loyihaning realligi) – Mazkur kredit 
qanchalik zarur? Texnik-iqtisodiy asoslar bajarilganmi? Mazkur kom-
paniya hisob varaqlari tahlil qilinganmi? Qarz oluvchi balansi baholan-
ganmi?
- Risks (risklar). Bank va kompaniya uchun risklar manbalarini mu-
jassamlangligi riskning oldini olish chora-tadbirlarini amalga oshirish 
mumkinmi?
- Security (ta‘minlanganlik). Ta‘minot taqdim etilmoqdami? U 
mavjudmi? Garovlarning sug‗urta polislarini tekshirish. Garov qiymati 
qanday? Garovni qayta baholash bo‗lib o‗tadimi, qachon? 
-Prositability (foydalilik) – Kredit shartnomasida daromad va xa-
rajatlar aniq ta‘riflanishi lozim. Foiz darajasi bank tortilgan riskka mos 
keladimi? Foiz darajasi xarajatlarni qoplaydimi?
Yuqoridagilarni o‗zida ifoda qiluvchi “Parts” nomli qarz oluvchi 
qobiliyatini tahlil qilish usuli keng tarqalgan bo‗lib, unda: 
- Purpose - kreditning maqsadi; 
- Amount - ssudaning hajmi; 
- Repayment - qarzni to‗lash; 

---

310
- Term - muddati; 
- Security - ssudaning ta‘minlanganligi kabilar tahlil qilinadi. 
Kreditga layoqatlilikni aniqlashning CAMPARI usuli quyidagicha 
tasniflanadi: 
C – Character – reputatsiya, mijozning tavsifi; 
A – Ability – kreditni qaytarishga qobillik; 
M – Margin – marja, daromadlilik; 
P – Purpose – kreditlarning maqsadli yo‗nalishlari; 
A – Amount – kredit miqdori (hajmi); 
R – Repayment – kreditni qaytarish shartlari; 
I - Insurance – ta‘minlanganligi, kreditlarni qaytarmaslik riski 
sug‗urtasi. 
AQSh va qator g‗arb mamlakatlarida mijozning kreditga 
layoqatliligini tahlil qilishda banklar uchun maxsus huquqiy norma va 
qonunlar mavjud. Mijozlar hisobotlarining banklar tomonidan tahlil 
qilinishi ikki xil ko‗rinishga ega: ichki va tashqi. Tashqi tahlil shu qarz 
oluvchi faoliyatini boshqalar bilan solishtirishdan iborat. Ichki tahlil esa 
moliyaviy hisobotlarning turlicha qismlarini ma‘lum vaqt oralig‗ida 
solishtirishdan iboratdir. 
Xorijiy davlatlar amaliyotida mijozning pul oqimi chuqur tahlil 
qilinadi. 
Pul oqimi mijozning o‗z xarajatlarini qoplash va qarzlarni o‗z 
resurslari hisobidan to‗lash qobiliyatining o‗lchamidir. 
Bunday tahlil turlicha olib boriladi, jumladan, bu maqsadda qarz 
oluvchining pul mablag‗larining harakat hisobotidan foydalanishi 
mumkin. 
Buning uchun mijoz pul mablag‗larining harakati haqidagi hisobot 
tuziladi va u mijoz kelajakda moliyaviy aktivlarning o‗sishi uchun o‗zini 
pul mablag‗lari bilan ta‘minlay oladimi, qarz oluvchi faoliyatining 
o‗sish sur‘ati, tashqi manbalardan moliyalashtirish zarur bo‗lgan miqdor, 
qarz oluvchi keyingi investitsiyalashdan paydo bo‗lgan qarzini qoplash 
uchun ortiqcha pul mablag‗lariga ega bo‗ladimi degan savollarga javob 
berishiga imkoniyat beradi. 
Bank amaliyotida mijozning kreditga layoqatliligini tekshirishning 
to‗g‗ri va egri usullari mavjuddir. 
To‗g‗ri usullardan kam foydalaniladi. Bunda mijoz tomonidan 
to‗plangan ballar, u olishga haqli bo‗lgan ssuda summasiga 
tenglashtiriladi. 
315
ajratib turadi. Ijtimoiy ko‗rsatkichlar qatoriga, odatda, xorijiy banklar 
amaliyotida mijozning yoshi, jinsi, kasbi, mijozning daromadi va 
oilasining umumiy daromadi, oila a‘zolari, bolalari soni, uning 
qaramog‗idagi oila a‘zolarining soni, ko‗char va ko‗chmas mulkining 
mavjudligi, yashash joyi va muddati, bankdan olgan kreditlari, kredit 
kartochkalari, ish joyi va staji va boshqalar kiritilishi mumkin.
1937-yilda AQShda buyuk depressiya vaqtida Devid Dyuran 
o‗zining Risk Elements in Consumer Installment Financing nomli 
tadqiqodida 37 firma tomonidan taqdim etilgan 7200 kredit qarzlarni 
―yaxshi‖ va ―yomon‖kredit tarixlarga tasniflagan. Bunda D.Dyuran 
―xi-kvadrat‖ (chi-square) ko‗rsatkichidan foydalangan va mijoz 
faoliyatiga oid bo‗lgan ia‘lumotlar asosida uning faoliyatining risk 
darajasini aniqlagan va samaradorlik indeksini ishlab chiqqan. 
D.Dyuran kredit skoring modelini ishlab chiqishda mijoz faoliyatiga 
oid quyidagi koeffitsiyentlarni qo‗lladi: 
- yoshi: 20 dan yuqori bo‗lgan mijozga har bir yil uchun 0,1 
ball (maksimum- 0,30); 
- jinsi: Ayol – 0,40; erkak – 0; 
- yashash muddati: belgilangan aniq bir joyda yashagan har bir 
yili uchun 0,042 ball (maksimum – 0,42); 
- ish: korxona va tashkilotlarda ishlashi – 0,21 ball, boshqa 
sohalarda – 0 ball; 
- kasbi: kichik risk bilan bog‗liq kasb uchun – 0,55, yuqori 
riskdagi kasb uchun – 0, va 0,16 – boshqa kasblar uchun; 
- bandligi – 0,059 – bir korxonada ishlagan har bir yili uchun 
(maksimum – 0,59); 
- moliyaviy ko‗rsatkichlari: 0,45 – bankda hisob raqami va 
mablag‗lari mavjudligi uchun; 0,35 – ko‗chmas mulkka egaligi uchun, 
0,19 – hayoti sug‗urta polisi uchun va h.k. 
Bu koeffitsiyentlarni qo‗llash bilan Devid Dyuran ―yaxshi‖ va 
―yomon‖ mijoz o‗rtasidagi chegarani 1,25 ball deb oldi. 1,25 balldan 
yuqori balli mijozlar kreditga layoqatli hisoblangan, bundan kam ball 
yig‗ganlar esa kreditga va to‗lovga layoqatsiz deb topilgan. 
Kredit skoring mijozning kreditga layoqatliligini baholashning 
zamonaviy usullaridan bo‗lib, rivojlangan davlatlar amaliyotida keng 

---

314
anketaviy statistik ma‘lumotlari asosi kreditni qaytara olish ehtimoli 
bo‗yicha matematik hisob-kitoblar hisoblanadi. Va ularning 
yig‗indisiga qarab mijozga kredit berish yoki bermaslik bo‗yicha qaror 
qabul qilinadi.
Mijoz ballarining yuqori bo‗lishi uning kredit olish imkoniyatini 
oshiradi, aksincha, uning kredit olish imkoniyati kam bo‗lishi ham 
mumkin. Mijozning kreditga layoqatliligini baholash bo‗yicha skoring 
usuli, avvalo, AQShda, keyinchalik Yevropa davlatlari banklari 
amaliyotida qo‗llanilgan bo‗lsa, bugungi kunda MDH davlatlaridan 
Rossiyaning ko‗pgina banklari, mikromoliyalash tashkilotlari o‗z 
faoliyatiga bu usulni joriy qilmoqda. Mijoz faoliyatini skoring usulida 
baholash banklar tomonidan iste‘mol kreditlari ajratishda ancha qo‗l 
kelganligi sabab, skoring ilk bor jismoniy shaxslarning moliyaviy 
holatiga baho berishda, keyinchalik yuridik shaxslar faoliyatini 
baholashda qo‗llanilgan. 
Skoring baholash tizimining tarixiga e‘tibor qaratadigan bo‗lsak, 
skoring ilk bor 1936-yilda Xans Fisher (1881-1945-yy.) tomonidan 
o‗simliklar dunyosida ularni qiyosiy ta‘riflab, guruhlarga tasniflash 
uchun qo‗llanilgan usul hisoblanadi. 1940-yillarda amerikalik iqtisodchi 
Devid Dyuran bu usulni kreditlarni tasniflashda qo‗llab, ularni ―yaxshi‖ 
va ―yomon‖ kreditlarga ajratgan va bu usul - kredit skoring (credit