Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

AQShda mijozning kreditga layoqatliligini baholash va kredit 
riskini minimallashtirish maqsadida 5 “S” nomini olgan usuldan 
foydalaniladi. Bu usul asosida mijoz faoliyatini baholashning quyidagi 
mezonlari yotadi: 
- customer character – mijozning obro‗si; 
- capacity to pay – to‗lovga layoqatliligi; 
- capital – kapital; 
- collateral – ssudaning ta‘minlanishi; 
- current business conditions and goodwill - iqtisodiy holati va 
uning kelajagi.
Bu usul bo‗yicha mijozning obro‗si, mas‘uliyat darajasi, qarzni 
to‗lashga bo‗lgan istagi va tayyorgarligi tekshiriladi. Dastavval bank 
mijozning: o‗tmishda o‗z majburiyatlariga qanday munosabatda 
bo‗lganligi, qarzlarni to‗lashdagi muammo va kamchiliklar bo‗lganligi, 
kreditlanuvchi subyektning iqtisodiyotda, bozorda qanday mavqega ega 
ekanligini tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib boradi, 
arxivdan mijoz to‗g‗risida materiallarni olib tahlil qiladi, mijoz bilan 
munosabatda bo‗lgan boshqa firma va banklar bilan maslahatlashadi va 
h.k. 
Qarzdorning to‗lov qobiliyatida uning moliyaviy imkoniyatlari, 
uning kreditni to‗lash qobilyati, qarzdorning foyda va zararlari hamda 
kelajakda bo‗lishi mumkin bo‗lgan o‗zgarishlar puxta tahlil qilish orqali 
aniqlanadi. Unda bank qarzni to‗lash bo‗yicha mijoz mablag‗larining 3 
manbasini chuqur o‗rganib chiqadi. Bular: 
- joriy kassa tushumlari (cash flow); 
- aktivlarni sotish; 
- moliyalashtirishning boshqa manbalari (jumladan, pul bozoridagi 
qarzlar). 
―Besh ―si‖lar‖ga qaytar ekanmiz, shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, 
bank boshqa omillarga ham, jumladan, firmalarning aksiyadorlik 

---

306
kapitaliga, uning tuzilishiga, aktiv va passivlarning boshqa moddalariga 
bo‗lgan nisbatiga, hamda kreditning ta‘minlanganligiga, uning yetarlilik 
darajasiga, sifatiga va qarzni to‗lay olmaganda garovni sotish imkoniyati 
va uning likvidlilik darajasiga asosiy e‘tiborini qaratadi. 
So‗ngra kreditga bo‗lgan talabnomani qarab chiqqanda umumiy 
shart-sharoitlar, jumladan: mamlakatdagi ishbilarmonlik muhitini 
aniqlovchi va bank bilan birgalikda qarzdorning holatiga ta‘sir etuvchi 
omillar: iqtisodiy ahvol, monand tovar bo‗yicha boshqa ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan raqobatning mavjudligi, soliqlar, xomashyoga 
narx-navolar va boshqalar ham tahlil etiladi. 
Tijorat banklarining kreditlash amaliyotida tasnifiy baholash modeli 
ham qo‗llanilib, odatda, u kreditni baholashning balli modeli (reyting 
uslubi) va bankrotlikni bashorat qilish (MDA – Multiple Discriminate 
Analysis ga asoslangan statistik baholash) modellar asosida shakllangan. 
Kompleks tahlil modeli (―Olti Si‖ qoidasi, CAMPARI, PARTs, 
PARSER kabi yarim emperik usullarga asoslanadi).