Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
 
XVIII BOB. TIJORAT BANKLARINING YANGI
XIZMAT TURLARI 
1-§. Bank innovatsiyasining mohiyati va tarkibi. 
Bank ishlashining samaradorligi va bozorda uning raqobat-
bardoshligi ko‗p jihatdan ularning faoliyatida qo‗llaniladigan yangi bank 
mahsuloti 
va 
texnologiyalariga 
bog‗liq. 
Yangi 
mahsulot 
va 
texnologiyalar o‗zida innovatsiyani aks ettiradi. 
Innovatsiya inglizcha innovation - yangilik kiritish, yangilik, 
novatorlik so‗zining tarjimasi «novatsiyaga investitsiya» ma‘nosini 
bildiradi. 
Novatsiya (lotincha novation - o‗zgarish, yangilash) ilgari bo‗lmagan 
yangilikni kiritishni anglatadi. Fuqarolik huquqiga asosan novatsiya 
tomonlarning o‗rnatgan majburiyatlarini boshqasi bilan almashtirishni 
bildiradi. Bunday almashtirish natijasi yangilik kiritishdir. 
Moliyaviy sferada amal qiluvchi novatsiya moliyaviy novatsiya 
hisoblanadi. Moliyaviy novatsiyaning bir qismi bank tomonidan bank 
mahsuloti va operatsiyalari shaklida tashkil qilinadi. Bu bank 
novatsiyasidir. 
Bank mahsuloti deganda, bank xizmatining moddiy rasmiylashtirilgan 
qismi tushuniladi (kartochka, jamg‗arma kitobchasi, yo‗l cheki, elektron 
hamyon va h.k.). Bank mahsuloti buyum shakliga ega bo‗lib, u 
moliyaviy bozorda sotishga mo‗ljallanadi. 
Bankning yangi mahsuloti birlik (yagona ) shaklda yoki ko‗plikda 
bo‗lishi mumkin. 
Birlikdagi mahsulot - bu individual mahsulot, u boshqa bank 
mahslotlaridan ajratib turadigan o‗ziga xos xususiyatlariga ega. 
Masalan, ma‘lum massadagi aniq qimmatbaho metaldan yasalgan aniq 
tanga, aniq ko‗chmas mulk, aniq emitet bankning obligatsiyasi v.b. 
Birlikdagi bank mahsloti o‗zining aniq belgilangan xaridorlariga ega. 
Shuning uchun u aniq xaridorga hisoblanib chiqariladi. 
Ko‗plikdagi 
bank 
mahsuloti 
individuallikdan 
keskin 
farq 
qilmaydigan mahsulot. U o‗ziga xos xususiyatlariga ega emas. 
Ko‗plikdagi bank mahsuloti mahsulot yoki moliyaviy aktiv turi bo‗yicha 
farqlanadi, masalan, bank depoziti, ichki zayomning barcha turlari 
513
uchta subyekti ishtirok etadigan to‗g‗ridan to‗g‗ri shaklda ham, lizing 
oluvchi va sotuvchi bo‗lib bir shaxsning o‗zi ishtirok etadigan 
qaytariladigan shaklda ham amalga oshirilishi mumkin. Lizing 
munosabatlari lizing shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Lizing 
shartnomasida bank (lizinga beruvchi), ijaraga oluvchi korxona (lizinga 
oluvchi) va asbob-uskunalarni yetkazib beruvchi (ishlab chiqaruvchi 
korxona) ishtirok qiladi. Lizing shartnomasi yozma shaklda tuziladi va 
unda quyidagi muhim shartlar bayon etiladi:
- lizing obyektining miqdori, sifati, ro‗yxati, kontrakt qiymati va 
boshqa ko‗rsatkichlari va shartnomaning umumiy pul summasi; 
- taraflarning lizing obyektini olish va berish bilan bog‗liq 
majburiyatlari; 
- lizing obyektini berish tartibi, shu jumladan, lizing obyektini 
yetkazib berish, montaj qilish va foydalanishga topshirish tartibi; 
- lizing to‗lovlarini to‗lash shartlari, miqdorlari, muddatlari va 
tartibi; 
- lizing obyektidan foydalanish, unga qarash, uni saqlab turish va 
ta‘mirlash yuzasidan taraflarning majburiyatlari; 
- shartnomaning amal qilish muddati; 
- sotuvchi va lizing obyektini tanlash uchun mas‘ul tarafning 
ko‗rsatilishi; 
- lizing obyektini sug‗urta qilish; 
- fors-major holatlar; 
- lizing beruvchi qo‗shimcha xizmatlar ko‗rsatishi, bunday xiz-
matlarsiz lizing obyektidan foydalanib bo‗lmasa; 
- lizing subyektlari tomonidan lizing shartnomasi shartlariga rioya 
etilishini nazorat qilish tartibi va boshqa shartlar ham kiritilishi mumkin. 
Lizing beruvchi va sotuvchi o‗rtasida ikki taraflama lizing 
shartnomasi tuzilayotganida, qo‗shimcha ravishda, lizing obyektining 
oldi-sotdi shartnomasi tuziladi. 
Lizing oluvchi, lizingni beruvchi va lizingni sotuvchi o‗rtasida 
tuzilgan shartnoma asosida bevosita mulk sotuvchiga mulkning sifati, 
butligi va uni yetkazib berish muddati haqida hamda sotuvchi tomonidan 
tegishli shartnomani bajarishdagi kamchiliklari uchun talablar qo‗yish 
huquqiga egadir. 
Lizing bitimining subyekti shartnomadagi tomonlar bo‗lib, ular 
lizing tizimida bevosita qatnashadilar. Shu bilan birga, ularni bevosita va 
bilvosita qatnashuvchilarga ajratish mumkin. 
Lizing bitimida bevosita qatnashuvchilar: 

---

514
lizing firmalar va kompaniya (lizingga beruvchi va ijaraga 
beruvchi); 
ishlab chiqarish (sanoat va qishloq xo‗jaligi, savdo-sotiq va 
transport korxonalari va aholi ijaraga oluvchi yoki lizingga oluvchilar); 
Bitimdagi obyektni yetkazib beruvchilar (ishlab chiqarish, sanoat va 
tijorat kompaniyasi) kiradi. 
Lizing bitimida bilvosita qatnashuvchilar: 
• tijorat va investitsiya banklari (lizingga beruvchilarni kreditlash va 
bitimlarning kafolatlari bo‗lib xizmat qiladi); 
• sug‗urta kompaniyalari; 
• broker, vositachilik firmalari bo‗lishi mumkin. 
Lizing firmalari, kompaniyalari faoliyat harakteriga ko‗ra universal 
va tor ixtisoslashgan bo‗lishi mumkin. 
Tor ixtisoslashgan kompaniyalar, odatda, bir turdagi tovarlar 
(yengil avtomashinalar va konteynerlar) yoki standart turdagi tovarlar 
guruhi (qurilish uskunalari, tekstil korxonalari uchun uskunalar) bilan 
ishlaydilar.
Universal lizing kopaniyalari har xil turdagi mashina, asbob- 
uskunalarni ijaraga beradilar.
Lizing firmalari, kam hollarda, mustaqil faoliyat olib boradilar. 
Ular, ko‗p hollarda, lizing kompaniyalari yoki banklar tomonidan 
boshqariladi. 
Banklarning lizing bozorida muhim rol o‗ynashining o‗ziga xos 
quyidagi bir qancha sabablari bor: 
* birinchidan: lizing biznesning barcha turlarida juda zarur vosita 
ekanligi va banklar esa katta pul resurslariga ega bo‗lib, xo‗jalik 
subyektlarining lizingga bo‗lgan ehtiyojini qondira olishi;
* ikkinchidan: lizing xizmatlarini o‗zining iqtisodiy xarakteriga 
ko‗ra kreditlash jarayoniga o‗xshash va unga o‗ziga xos muqobil 
ekanligi bilan izohlanadi. Moliyaviy bozordagi raqobat banklarni bu 
operatsiyalarni faollik bilan kengaytirishga undaydi. Bu esa banklarni 
lizing operatsiyalarni amalga oshiruvchi kompaniyalar qatorida faoliyat 
ko‗rsatishga olib keladi. Shu bilan birga, banklar mustaqil lizing 
kompaniyalariga kredit berish orqali ular faoliyatini nazorat qila 
oladilar. 
Lizing munosabatlarini, yanada aniqroq, quyida ko‗rib chiqamiz. 
Lizing kompaniyasi (lizing beruvchi) xo‗jalik subyekti yoki ishlab 
chiqaruvchi (lizing oluvchi)ning buyurtmasiga asosan o‗z mablag‗lari 
yoki jalb qilingan mablag‗lar hisobidan mulk (lizing obyekti)ni o‗z 
527