Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Bankning depozitlar, jamg‗armalar va boshqa jalb qilingan 
mablag‗lar bo‗yicha foiz to‗lash, boshqa moliya-kredit institutlaridan 
jalb qilingan mablag‗lar uchun foizlar to‗lash, bank xodimlari uchun ish 
haqi to‗lash va boshqa operatsion xarajatlari bilan bog‗liq risklari 
quyidagi shakllarda namoyon bo‗lishi mumkin: bozor iqtisodiyotida yuz 
berayotgan o‗zgarishlar aholi jamg‗armalari bo‗yicha to‗lanadigan foiz 
stavkalarini oshirishda, kredit resurslarining yetarli emasligi, kredit 
resurslarini sotib olish qiymatining oshishida, bank xodimlarining ish 
haqi bilan bog‗liq xarajatlarni oshirish kabilarda o‗z ifodasini topadi. 
Bank xarajatlarining me‘yordan oshishi, daromad ola olmasligi bankka 
zarar olib keladi.
607
bo‗yicha risk kreditlashning boshlang‗ich bosqichlarida bo‗lmasligi 
mumkin, lekin uning faoliyati davomida kutilmagan moliyaviy 
qiyinchiliklarning paydo bo‗lishi kredit riskining yuzaga kelishiga asos 
bo‗ladi. 
40-rasm. Tijorat bankining kreditlash jarayoni 
 
Kredit riskining vujudga kelishi ikki asosiy parametr-kredit 
beruvchi va qarz oluvchining o‗z majburiyatlari, vazifa va funksiyalarini 
qay darajada bajarishiga bog‗liq. Qarz oluvchi tomonidan tayyorlangan 
kredit paketini tahlil qilish va kredit berish bo‗yicha loyiha tayyorlash 
Qarzdorning kreditga 
layoqatligini baholash 
Kredit berish 
Kredit shartnomasi, garov, kafolat 
sug‗urtalash xulosasi 
Kredit monitoringi 
Kredit o‗z 
vaqtida to‗lash 
Kreditni qaytarishda 
muammolar 
Kredit olish uchun ariza 

---

606
davomida aniqlashi mumkin. Riskni minimallashtirish maqsadida 
banklar kredit berishdan oldin riskni aniqlashga harakat qiladi. 
Kredit riskining yuzaga kelishiga quyidagi holatlar: 
a) turli xil makro va mikroiqtisodiy omillar, iqtisodiy qonuniylik va 
me‘yorlardagi o‗zgarishlar; 
b) iqtisodiy va siyosiy muhitdagi o‗zgarishlar, salbiy hollar, qarz 
oluvchining faoliyatidagi bo‗ladigan moliyaviy nobarqarorlik tufayli 
olgan kreditlarini to‗lashga mos pul oqimini tashkil qila olmasligi; 
d) kreditning ta‘minlanganligi uchun olingan garovning qiymati va 
sifati bo‗yicha to‗liq ishonchning yo‗qligi; 
e) yuqori bilimga ega bo‗lgan bank xodimlar va mijozlarning 
kreditdan foydalanishdagi ko‗nikmalarining yetarli emasligi; 
f) qarz oluvchi subyektning mahalliy yoki davlat miqyosida 
obro‗sining tushib ketishi, uning ishchanlik faoliyatida yuzaga kelgan 
o‗zgarishlar va boshqa sabablar bo‗lishi mumkin. 
Kredit munosabatlarida banklar kreditga yoki qarzga berilgan 
summaning o‗z vaqtida qaytib to‗lanishini va mo‗ljallangan foiz 
stavkalarini belgilangan vaqtda olishni kutadilar. Ular riskdan 
qochadilar, kredit berishgacha kreditlanadigan sohaning risk darajasi 
bilan qiziqadilar, uni aniqlaydilar va o‗zlari uchun risk darajasi minimal 
bo‗lgan hollarda kredit ajratish to‗g‗risida ijobiy qaror qabul qiladilar. 
Lekin kreditor tomonidan kutiladigan natija har doim ham u 
o‗ylaganidek bo‗lmasligi mumkin. 
Banklar va bank xodimlari boshqa kreditorlarga nisbatan riskdan 
ko‗p himoyalanuvchi yoki qochuvchi bo‗lishlari kerak. Buning sababi 
shundaki, bank boshqa kreditorlarga nisbatan o‗z mablag‗i bilan emas, 
balki jalb qilingan mablag‗lar, ya‘ni jismoniy va yuridik shaxslarning 
vaqtincha, bankda turgan mablag‗lari bilan ishlaydilar. Bankning kredit 
berish qobiliyati u jalb qilgan resurslarga bog‗liq bo‗ladi. Bank, o‗z 
navbatida, bu jalb qilingan mablag‗larni talab qilingan vaqtda mijozga 
qaytarib berish imkoniyatiga ega bo‗lishi lozim. Bu imkoniyat esa bank 
faoliyatida mavjud risklarni o‗z vaqtida aniqlash, ularning oldini olish 
choralarini ishlab chiqishni taqozo etadi. 
Tijorat bankining kreditlash jarayonining sxemasini olib qaraydigan 
bo‗lsak, mijozning kreditga layoqatliligini aniqlash bosqichida 
beriladigan kredit bo‗yicha risk darajasini taxminan xomcho‗t qilish 
mumkin. 
Kreditlash jarayonining 2,-3,-5-bosqichlarida kredit risklari va 
ularning darajasini aniqlash mumkin. Mijozning kreditga layoqatligi 
595