Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki
Download 5.53 Mb. Pdf ko'rish
|
bank ishi (2) (1) (1)
|
tasniflash mumkin. Yuqorida keltirilgan passiv operatsiyalarning
birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o‗z mablag‗lari yuzaga keladi, qolgan oxirgi ikki shaklda esa bankning jalb qilingan resurslari yoki bank uchun qarzga olingan – kredit resurslari yuzaga keladi. Shu bois bank passivlarining hajmi bankning o‗z mablag‗lari va uning majburiyatlari yig‗indisidan iborat bo‗ladi. Banklar amaliyotining xo‗jalik subyektlari faoliyatidan farqli xususiyati shundaki, agar korxona, tashkilotlar o‗z faoliyatini olib borishda xarajatlarining aksariyat qismini o‗z mablag‗lari hisobidan amalga oshirsa, banklar faoliyatida esa ularning o‗z mablag‗lari yoki kapitali u faoliyatining 15-20 foiz ehtiyojini qoplaydi. Bu holat bozor munosabatlarining faol ishtirokchisi bo‗lgan banklarning moliyaviy barqarorligi va likvidliligi uning resurslari tarkibidagi o‗z mablag‗lari salmog‗iga, faoliyatining ko‗lami esa jalb qilingan mablag‗larga bog‗liqligini ko‗rsatadi. Banklarning passiv operatsiyalarni amalga oshirish orqali resurslarni shakllantirish imkoniyati va huquqi, boshqacha qilib aytganda, chetdan mablag‗larni jalb qilish chegarasi Markaziy bank tomonidan belgilanadi va muvofiqlashtiriladi hamda u bankning qanday tashkiliy-huquqiy shaklda subyekt sifatida faoliyat yuritayotganligi, uning o‗z mablag‗lari hajmiga bog‗liq bo‗ladi. Bank resurslari tarkibida davlat mablag‗larining mavjud emasligi banklarning passiv operatsiyalari yordamida, ular resurslari hajmini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bankning passiv operatsiyalari yordamida xo‗jalik oborotida bo‗lgan bo‗sh pul mablag‗lari bank resurslariga jalb etiladi. Shu sababli passiv operatsiyalar nafaqat bank resurslarini shakllatirish uchun, balki pul muomalasining barqarorligini ta‘minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Banklarning o‗z mablag‗lari hajmining yuqori bo‗lishi banklar faoliyati barqarorligini ta‘minlashning asosi hisoblanadi. Bankni tashkil qilishning ilk bosqichidagi xarajatlar, bank 109 ing minimal miqdori bankning barqaror faoliyatini ta‘minlash uchun o‗rnatiladi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining yetarlilik darajasini belgilashda quyidagi asosiy talablarga rioya qilinadi: - Markaziy bank belgilagan ustav kapitalining eng kam miqdori yu- zasidan talablarga muvofiqligi; - ko‗zda tutilayotgan o‗sishni qo‗llab-quvvatlash darajasi; - ko‗zda tutilayotgan daromadlar va asosiy foizlar darajasi; - muassislarning zarur hollarda qo‗shimcha kapitallar kirita olish qobiliyati v.b. Faoliyat ko‗rsatayotgan banklar ustav kapitaliga talablar iqtisodiy ahvol va bankning moliyaviy holatidan kelib chiqib Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Bank ustav kapitali miqdorining o‗zgarishi va o‗zgarishni ro‗yxatga olish tartibi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi. Banklarni ustav kapitalining minimal miqdori banklarni har xil risklardan saqlash maqsadida belgilanadi. Chunki bank ustav fondi qancha katta bo‗lsa, uning resurslari ham ko‗p bo‗ladi. Bankning tashkiliy shakliga qarab, ustav kapitali oshishi mumkin. Aksionerlik jamiyati ko‗rinishidagi tijorat banklar o‗z ustav kapitalini oshirishlari uchun qo‗shimcha miqdorda aksiyalar chiqarishlari va ularni yuridik va jismoniy shaxslar orasida tarqatishi mumkin. Qo‗shimcha mablag‗larni jalb qilishda bu banklarga o‗z qarz majburiyatlari, ya‘ni obligatsiyalar chiqarish huquqi berilgan. Obligatsiyalar barcha aksiyalar to‗la to‗lanib bo‗lgach, ustav fondining 20 dan oshmaydigan qiymati hajmida chiqarilishi mumkin. Mas‘uliyati cheklangan jamiyat ko‗rinishida tashkil topgan banklar o‗zlarining ustav kapitallarini yoki qo‗shimcha ishtirokchilarning ulushini oshirish orqali ko‗paytirishlari mumkin. Har yili har bir bank aksioneri (ishtirokchisi) o‗zining ustav kapitalidagi ulushiga mos ravishda bank foydasining bir qismini dividend ko‗rinishida oladi. Dividendlar hajmi va uni hisoblash tartibi aksiya turi (oddiy yoki imtiyozli aksiyalar) va chiqarilishi shartlariga bog‗liq bo‗ladi Aktiv operatsiyalar natijasida tijorat banklari har xil foizlarda ularning risk darajasiga qarab ajratib boradilar. Zaxira fondi foydadan ajratmalar hisobiga shakllanadi. Zaxira fond bilan bir qatorda tijorat banklarida ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondlari ham foyda hisobidan tashkil topishi 108 Markaziy bankning me‘yoriy talablariga muvofiq bank kapitali asosiy (birinchi darajali kapital) va qo‗shimcha (ikkinchi darajali) kapitaldan iborat. Tartibga solish funksiyasini asosan, birinchi darajali kapital bajaradi, chunki u asosan aksiyadorlar ulushidan tashkil topadi. Bank kapitali uning faoliyat yuritish chegaralarini belgilab beradi, investorlar hamda aksiyadorlar va qolaversa, bankning o‗zi uchun muhim ahamiyatga ega bo‗lgan moliyaviy barqarorlik darajasini ko‗rsatib beradi. Bankning tashkil topish shakliga qarab, ustav kapitalining shakllantirilishi turlicha bo‗ladi. Agar bank aksionerlik jamiyati ko‗rinishida shakllanayotgan bo‗lsa, ustav fondi aksiyalarining nominal qiymati ko‗rinishida tashkil topadi. Bunda aksiyalar ochiq obuna qilish yo‗li bilan yoki ta‘sischilarning ustav fondidagi ulushlariga qarab tarqa- tilishi mumkin. Agar bank ma‘suliyati cheklangan jamiyat ko‗rinishida tuzilgan bo‗lsa, ustav fondi ulushlarga bo‗lingan holda bo‗ladi. Ularning hajmi ta‘sis hujjatlari bilan aniqlanadi. Bunda bank ishtirokchilari o‗zlarining ulushlari me‘yori chegarasida majburiyatlarni o‗z zimmalariga oladilar. Bankning tashkiliy-huquqiy shakliga qaramay, uning ustav fondi yuridik va jismoniy shaxslarning to‗lovlari orqali shakllanadi va ta‘sischilarning majburiyatlarini bajarish uchun xizmat qiladi. Ustav fondi faqat bank ishtirokchilarining xususiy mablag‗lari hisobiga tashkil topishi mumkin. Jalb qilingan kredit, garovga olingan mablag‗lar, boshqa yo‗llar bilan jalb qilingan mablag‗lar hisobidan bankning ustav fondini shakllantirishga yo‗l qo‗yilmaydi. Bankning ustav fondi faqat pul mablag‗lari va moddiy aktivlar hisobiga tashkil topishi mumkin. Respublika byudjeti mablag‗lari, davlat nobyudjet fondlari mablag‗lari va O‗zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv va mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoridagi bo‗sh pul mablag‗lari va boshqa obyektlar banklarning ustav kapitali shakllanishida qatnashmaydi. Qonunda ko‗rsatilgan holatlarda bank ustav kapitalini shakllantirish uchun byudjet mablag‗laridan foydalanish mumkin. Agar aksiyadorlar ustav kapitalini shakllantirishda qarz mablag‗idan foydalansa, ustav fondiga qo‗shilgan mablag‗ aksiyadorga qaytarib beriladi va aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka qaytariladi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Markaziy bank faoliyat shartlari, biznes- rejada ko‗rsatilgan operatsiyalar turi va hajmiga qarab, bank ustav kapitali miqdoriga qo‗shimcha talablar qo‗yish mumkin. Ustav fondin- 101 binosi, texnika-texnologiya, dasturiy ta‘minotlari, xodimlarining ish haqi bilan bog‗liq xarajatlarning barchasi bankning o‗z mablag‗lari hisobidan qoplanadi. Bank faoliyati uchun zarur bo‗lgan rezervlar, fondlar ham bankning o‗z mablag‗lari hisobidan shakllanadi. Download 5.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|