Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
O„z bilimini tekshirish bo„yicha savollar 
- Bank daromadlari nima va u qanday tashkil topadi? 
- Bank xarajatlari nima va u qanday tashkil topadi? 
- Bank foydasi nima va u qanday tashkil topadi? 
- Bank sof foydasi nima va u qanday tashkil topadi? 
- Foizli xarajatlar va ularning tarkibini tushuntiring. 
- Foizsiz xarajatlar va ularning tarkibini tushuntiring. 
- Foizli daromadlar va ularning tarkibini tushuntiring. 
- Foizsiz daromadlar va ularning tarkibini tushuntiring. 
- Bank xarajatlarini kamaytirishning omillarini sanang. 
- Bank daromadlarini ko‗paytirishning yo‗llarini tavsiya qiling. 
- Bank foydasi (sof foydasi)ni ko‗paytirishning qanday yo‗llari 
mavjud? 

---

592
 
 
XXII BOB. TIJORAT BANKLARI RISKLARI VA ULARNI 
BOSHQARISH USULLARI 
1-§. Bank riski tushunchasi va uning turlari 
 
Mamlakaitmizda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini 
shakllantirish jarayonlari tijorat banklarining barqaror faoliyat yuritishi 
bilan 
chambarchas 
bog‗liq. 
Chunki 
tijorat 
banklari 
bozor 
infratuzilmasining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. 
Ularning barqarorligi davlat ahamiyatiga egadir. 
Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida barcha xo‗jalik subyektlar 
faoliyati rejalashtirilgan bo‗lib, asosiy maqsad rejani bajarishga 
qaratilgan, rejaning bajarilmagan qismi zarur hollarda yuqori tashkilot 
yoki budjet mablag‗lari hisobidan qoplab berilgan. Shuning uchun bu 
davrda risk degan tushuncha bo‗lmagan. Bozor munosabatlarini tashkil 
qilish va olib borish butunlay boshqa tamoyillarga tayanadi. U tezkor 
taraqqiyot va rivojlanish, turli o‗zgarishlar, raqobat, innovatsiya, 
islohotlar va boshqalarga asoslanadi. Bunday jarayonlar bozor 
munosabatlari sharoitida faoliyat ko‗rsatayotgan har bir subyektning 
ishiga ta‘sir qiladi. Bu, ayniqsa, tijorat banklari faoliyatida yaqqol 
namoyon bo‗ladi. Chunki tijorat banklari faoliyatining o‗zi riskli 
bo‗lganligi uchun bozor munosabatida yuzaga keladigan islohotlar, 
o‗zgarishlar, tebranishlar, inqirozlar va boshqa holatlarni birinchi bo‗lib 
banklar seza boshlaydi. 
Zamonaviy bank tizimini risksiz tassavur qilib bo‗lmaydi. Bankning 
risksiz operatsiyasi yo‗q, uning barcha operatsiyalari risk bilan bog‗liq 
bo‗lib, ularning darajasi operatsiya turiga qarab har xil bo‗lishi mumkin. 
Binobarin, bank amaliyotida riskni umuman yo‗q qilib bo‗lmasada, uni 
oldindan ko‗ra bilish va kamaytirish choralarini ko‗rish lozim.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek, tijorat 
banklari faoliyatidan ham ko‗zlangan natija – yuqori foyda olishdan 
iborat. Foydaga erishish jarayoni esa doimo risk bilan bog‗liq bo‗ladi. 
Shu tufayli tijorat banklari oldida turgan birinchi masala - bu risk va 
foydalilik o‗rtasidagi optimal darajaga erishishdir. Bu, o‗z navabatida, 
bank risklarini aniqlash, o‗rganish va samarali brshqarishni talab qiladi. 
Bank faoliyatining risklilik darajasi boshqa xo‗jalik subyektlari 
uchraydigan risklardan bir necha barobar yuqori. Tijorat bankining 
577
depozitlarning barqaror emasligi; inflyatsiyaning o‗sishi va bu orqali 
tartibga soluvchi talablar, jumladan, yuqori majburiy zaxiralar talabi 
ta‘siri ostida bo‗lgan foiz marjasining pastligi; daromad keltiruvchi 
aktivlarning noqulay strukturasi, jumladan, kam daromad keltiruvchi 
kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar, foizsiz ssudalar salmog‗ining 
yuqoriligi va to‗lovli passivlar. Masalan, resurslar tarkibida bahosi 
yuqoriroq bo‗lgan kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar salmog‗ining 
yuqoriligi; foizsiz daromadlar va foizsiz xarajatlarning salbiy nisbati; 
ma‘muriy-xo‗jalik xarajatlarining maqsadga muvofiq bo‗lmagan yuqori 
darajasi; kredit portfelida muddati o‗tgan kreditlar salmog‗ining 
yuqoriligi va berilgan kreditlarning foydalanish hamda qaytarilish 
muddatlarini uzaytirish bilan bog‗liq yo‗qotishlar; qimmatli qog‗ozlar 
qiymatining 
tushishi; 
soliqlar 
darajasining 
yuqoriligi; 
muvozanatlashtirilmagan foiz siyosati; hajmi va miqdori jihatidan o‗z 
kapitali miqdorini chegaralovchi asoslanmagan yuqori darajada xatarli 
bo‗lgan bank faoliyatini yuritish.