Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Kreditlash usullari
deganda, kreditlash tamoyillariga mos ravishda 
kreditni berish va qaytarish uslublari tushuniladi. 
Sobiq ittifoq bank amaliyotida kreditlashning 3 usuli: qoldiq 
b
o‗yicha, aylanma bo‗yicha va aylanish-qoldiq usullari bo‗yicha kre-
ditlash tartibi q
o‗llanilgan. Qoldiq usuli bo‗yicha kreditlashning 
mohiyati shunda ediki, kreditning harakati kreditlanayotgan moddiy 
qiymatliklarning, 
ya‘ni tovar-mahsulotlar, tugallanmagan ishlab 
chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, tayyor mahsulot va yuklab j
o‗natilgan 
tovarlarning qoldiq qiymati bilan bo
g‗lanar edi. Zaxiralarning 
me‘yordan oshishi kreditga talabni oshirish, kamayishi esa kredit 
ma‘lum qismining qaytarilishi lozimligini ko‗rsatardi. Shu bilan birga, 
kreditlash usullarida kredit qoplash xarakterga ega edi, chunki zaxira va 
xarajatlarning 
me‘yordan ortiq qismi o‗z mablag‗lari bilan emas, balki 
kredit hisobidan qoplanar edi. 
Aylanish usuli b
o‗yicha kreditlashning xususiyati shunda ediki, 
kredit harakati material qiymatliklarning aylanishi, 
ya‘ni kelib tushishi 
va ishlatishi bilan belgilanar edi. Kreditlashning bunday usuli yangi 
kredit berish va ilgari berilgan kreditni qaytarish faqatgina vaqt b
o‗yicha 
mos kelishi mumkin edi. Bu yerda kredit t
o‗lov xarakteriga ega edi, 
chunki ssuda bevosita ishlab chiqarish xarajatlari, xizmatlarni t
o‗lab be-
rish uchun y
o‗naltirilgan. Qarz mablag‗lari doimiy ravishda xo‗jalik 
oborotida ishtirok etib, t
o‗liq oborotdan so‗ng kreditni qaytarish rejaga aso-
san amalga oshirilgan. Kreditlashning ushbu usuli yordamida x
o‗jalik 
organlari t
o‗lov oborotining uzluksizligini ta‘minlashga erishilgan. 
Qoldiq b
o‗yicha kreditlash usuli o‗zining amaliy mohiyatini 
x
o‗jalik yuritishning bozor munosabatlari davrida yo‗qotdi, chunki XX 
asrning 80-yillardagi bank islohotining birinchi bosqichida k
o‗pgina 
samarasiz obyektlarni kreditlashdan so
g‗lom obyektlarni yagona, 
umumlashtirilgan sxemada kreditlashga 
o‗tildi.
Hozirgi kunda 
O‗zbekiston Respublikasida tijorat banklari yangi 
tijorat tuzilmalari, 
ya‘ni mulkchilikning boshqa turiga asoslangan 
subyektlarga kredit berishda tijorat banklarining xorij amaliyotiga tayanib 
kreditlashning yangi usullaridan foydalanmoqdalar. 
Xorijiy bank amaliyotida kreditlashning ikki usuli 
ma‘lum. 
Birinchi usulning ahamiyati har bir ssuda individual tartibda k
o‗rib 
chiqilishidadir. Ssuda 
ma‘lum maqsaddagi mablag‗ga bo‗lgan ehtiyojini 
qondirishga beriladi. Ushbu usul aniq muddatga ssuda ajratishda q
o‗llaniladi. 

---

248
Ikkinchi usulda ssuda bank tomonidan qarz oluvchiga oldindan 
belgilab q
o‗yilgan kredit limiti bo‗yicha beriladi, bunda qarz oluvchi 
unga q
o‗yilgan to‗lov hujjatini o‗z vaqtida to‗lash majburiyatini oladi. 
Kreditlashning ushbu shakli kredit liniyasi deb ataladi. Ochilgan 
kredit lini ya si kredit hisobiga barcha hisob-kitob pul hujjatlarini bank 
va mijoz 
o‗ptasidagi shartnomaga asosan to‗lash uchun 1 yilga ochiladi, 
ammo kredit liniyasi undan qisqa muddatga ham ochilishi mumkin. 
Kredit liniyasi muddati davomida mijoz bank bilan q
o‗shimcha kelishuv 
tuzib, istagan vaqtida ssuda olishi mumkin. Lekin bank qarz oluvchining 
moliyaviy holatini zaiflashganini aniqlasa, mijozga belgilangan limit 
chegarasida ssuda berishdan bosh tortishi mumkin. Kredit liniyasi, 
odatda, moliyaviy barqaror va 
e‘tiborli mijozlarga ochiladi. Mijoz 
iltimosiga binoan kreditlash limiti qayta k
o‗rib chiqilishi mumkin. 
Davom ettiriladigan va ettirilmaydigan kredit liniyalari 
o‗zaro 
farqlanadi. Davom ettirilmaydigan kredit liniyasi ochilib ssuda berilgan 
va qaytarilgandan keyin mijoz va bank 
o‗rtasidagi aloqalar tugatiladi. 
Davomlashtiriladigan kredit liniyasida kredit belgilangan limit asosida 
avtomatik ravishda beriladi va qaytariladi. Agar bank tomonidan mijozga 
kredit lini ya si
ma‘lum tovarlarga bir shartnoma bo‗yicha bir yil ichida 
pul t
o‗lash uchun ochilgan bo‗lsa, kredit liniyasi maqsadli bo‗ladi. 
Kreditlash usuli kredit berishda va qaytarishda ishlatiladigan ssuda 
hisob vara
g‗ining shaklini tanlab beradi. Banklar kreditlash 
operatsiyalarini amalga oshirish uchun mijozga ssuda hisobvara
g‗ini 
ochadilar. 
Aylanma-qoldiq usul b
o‗yicha to‗lovlarni va kreditga layoqatli 
korxonalarni kreditlash yagona aktiv-passiv, 
ya‘ni kontokorrent hisob 
vara
g‗idan amalga oshiriladi. Ushbu hisob varaq mijozga bo‗lgan yuqori 
ishonchni bildiradi. Hisob varaqning debetidan mijozning ishlab 
chiqarish faoliyati va foydani taqsimlash bilan bo
g‗liq to‗lovlari o‗tadi, 
kreditga barcha tushumlar yoziladi. Hisob varaqning kredit qoldi
g‗i 
korxonaning 
o‗z mablag‗i borligini, debet qoldig‗i esa bankdan mablag‗ 
jalb qilinganini bildiradi. 
X
o‗jalik yuritishning bozor munosabatlari sharoitida oddiy ssuda 
hisob varaqlari keng tarqalgan.  
Bugungi kunda 
O‗zbekiston Respublikasi tijorat banklari 
tomonidan x
o‗jalik subyektlarini alohida ssuda hisob varag‗i ochish 
y
o‗li bilan kreditlanadi. Ba‘zi tijorat banklarida kreditlar «kredit liniyasi 
ochib
» yoki «kredit liniyasi ochmasdan» kreditlash yo‗li bilan ajratilishi 
mumkin. Tijorat banklari tomonidan kreditlar tovar moddiy boyliklar, 
249
bajarilgan ish va k
o‗rsatilgan xizmatlarning hisob-kitob hujjatlarini 
t
o‗lash yo‗li bilan beriladi. Muddati 30 kundan oshmagan davrga, 
qarzdorning asosiy faoliyati bilan bo
g‗liq bo‗lgan akkreditivlar ochish 
va boshqalar uchun ham kredit mabla
g‗lari berilishi mumkin. 
Kredit bank tomonidan kelishilgan muddatlarda s
o‗ndirish muddati 
kelgan majburiyatlar b
o‗yicha mablag‗larni mijozning hisob varag‗idan 
undirib olish orqali, muddatidan oldin qarzdorning topshiri
g‗iga ko‗ra 
hisob raqamdagi b
o‗sh qoldiq mablag‗larni so‗rab olish, garov mulkini 
o‗zlashtirish orqali so‗ndirilishi mumkin. 
X
o‗jalik subyektining «kredit liniyasi ochib» kreditlash alohida 
hisob varaq orqali oldindan kelishib olingan kredit summasi doirasida 
amalga oshiriladi. Kredit liniyasining hisobidan qarzdorning asosiy 
faoliyati bilan bog
‗liq bo‗lgan tovar-moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar, 
k
o‗rsatilgan xizmatlar bo‗yicha pul hisob-kitob hujjatlarining to‗lovi 
amalga oshiriladi.