Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

10. 
Kreditlar 
sifatiga 
k
o„ra «standart», «substandart», 
«qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» toifalarga tasniflanadi. 
Shunday qilib, tijorat banklarining kreditlari qaysi belgilarga qarab 
tasniflanmasin, ularni berishdan maqsad mijozlarning mabla
g‗ga 
b
o‗lgan ehtiyojini qondirgan holda bankka yuqori daromad keltirishini 
ta‘minlashdan iborat.

---

246
5-
§. Kreditlash uslublari va ssuda hisob varaqlarining shakllari 
 
Kredit sohasidagi munosabatlar belgilangan 
ma‘lum tizimga ega 
b
o‗ladi. Bankning kreditlash tizimi deganda, kreditlash jarayonini 
tashkil qiluvchi va uni kreditlash tamoyili b
o‗yicha tartibga solinishini 
belgilovchi elementlar majmuasi tushuniladi. Kreditlash tizimining 
tashkiliy elementlari
sifatida quyidagilarni k
o‗rsatish mumkin: 
- kreditlash jarayonida qarz oluvchining o‗z mablag‗larining 
qatnashish tartibi va darajasi; 
- kreditning maqsadga yo‗naltirilganligi;
- kreditlash uslublari; 
- ssuda hisob varaqlarining shakllari; 
- ssuda qarzini tartiblash usullari; 
- ssuda mablag‗larini maqsadli va samarali foydalanilishini hamda 
o‗z vaqtida qaytarilishini nazorat qilish tartibi va shakllari. 
Sobiq ittifoq davrida davlat bankining kreditlash tizimi x
o‗jalik 
organlarining 
o‗z va qarz mablag‗laridan foydalanish chegarasi qonun 
bilan 
qat‘iy chegaralanishiga asoslangan.
Zamonaviy 
kreditlash 
tizimi 
davlat 
tomonidan 
x
o‗jalik 
organlarining 
o‗z va qarz mablag‗lari o‗rtasidagi nisbat kabi me‘yorlarni 
belgilamanligi bilan xarakterlanadi.
Faoliyat yuritishning bunday tijorat asoslari x
o‗jaliklarning o‗z 
mabla
g‗larini maksimal ishlatishga va qarz mablag‗lari oldida to‗liq 
mas‘uliyatni sezishga majburlaydi. Shuningdek, qarz mablag‗lari 
faqatgina bank krediti sifatida emas, balki x
o‗jaliklararo pul va tovar 
shaklida qatnashmoqda. Korxonalarning x
o‗jalik oborotidagi o‗z 
mabla
g‗larining hajmi olinishi mumkin bo‗lgan kredit hajmiga va 
kreditga layoqatlilik k
o‗rsatkichlarini hisoblashdagi mijoz faoliyatining 
samaradorlik darajasiga 
ta‘sir qiladi.
Bozor munosabatlariga 
o‗tishdagi aylanma mablag‗larini bunday 
tashkillashtirish obyektni kreditlashdan subyektni kreditlashga 
o‗tishga 
zamin yaratdi. Bu esa kreditlash mexanizmidagi yangi va samarali 
davrdir. 
Bankning kreditlash tizimining asosiy elementi b
o‗lib kreditlash 
usullari hisoblanadi, chunki ular bu tizimning bir qator elementlari: 
ssuda schyoti turi, ssuda majburiyatini tartibga solish, qarz mabla
g‗larini 
maqsadli i sh lat is h va ularni 
o‗z vaqtida qaytarish tartibini va shaklini 
nazorat qilish kabilarni belgilab beradi. 
251
Kreditlash jarayonida bank garovga q
o‗yilgan qimmatli qog‗ozlar 
kotirovkasi birja kursidagi 
o‗zgarishlar to‗g‗risida teleks, kompyuter 
aloqasi va aloqaning boshqa turlari yordamida axborot t
o‗plab boradi. 
Kreditlash davomida fond birjasida 
o‗tkazilgan savdo natijalariga 
k
o‗ra, garovga qo‗yilgan qimmatli qog‗ozlar qiymati pasaygan bo‗lsa, u 
holda kredit q
o‗mitasining qaroriga muvofiq qarz oluvchiga shu 
summada q
o‗shimcha ta‘minot berish talabi bildirilishi yoki kredit 
miqdori qaytarilib, kreditning 
ta‘minlanmagan qismi muddatidan oldin 
undirilib olinishi mumkin. 
Lombard krediti b
o‗yicha barcha majburiyatlari bajarilganidan 
keyingina garovga q
o‗yilgan qimmatli qog‗ozlar va ular bo‗yicha 
olingan daromadlar qarz oluvchiga qaytariladi. 
Tovar (mol) garovi ostidagi lombard krediti. Lombard krediti uchun 
garov k
o‗rinishida faqatgina nisbatan baholi tovarlar, qaysiki ularning 
savdosi birjada yuritilishi, tovar partiyasining miqdori va sifatini 
belgilash bilan bir vaqtda bahosini ham aniqlash imkonini berishi 
shartlarida ishlatilishi mumkin. Masalan, kofega, bu
g‗doyga, shakarga, 
paxtaga bu tegishli. Bu tovarlarning qiymat bahosini aniqlash uncha 
qiyin emas. Tovar turiga qarab garov bahosi 50 dan 66 gacha 2-3 foizga 
tebranib turadi. Garov sifatidagi tovarlar bank nomiga qaratiladi. Bankka 
tovarni saqlashlik guvohnomasi beriladi. Ayrim hollarda tovarlar 
mijozning 
o‗zida ham qolishi mumkin. Lekin mijozning bank ruxsatisiz 
tovarlardan foydalanishga haqqi y
o‗q. 
Lombard krediti belgilangan muddatlarda qaytarilmagan hollarda 
bank imtiyozli oy tugaganidan keyin garov t
o‗g‗risidagi amaldagi 
qonunga muvofiq 
o‗z garov huquqidan foydalanadi. Lombardli 
kreditning kredit oluvchi uchun afzallik tomonlari quyidagilar 
hisoblanadi: 
- 
likvidli mabla
g‗larga kuchli ehtiyoj sezilgan taqdirda vaqtinchalik, 
qisqa muddatli pullarni yuzaga keltiradi; 
- 
kreditning amal qilish muddati unga b
o‗lgan zaruriyatiga bog‗liq 
ravishda 
o‗rnatilishi mumkin; 
- 
rentabelli qimmatli mulklar garovga q
o‗yilganda, ularni sotishga 
zarurat qolmaydi; 
- 
garovga q
o‗yilgan buyumga mulkchilik huquqi saqlanib qoladi; 
Kredit beruvchi tomon uchun afzalligi shundaki, lombard kredit 
– 
bu, avvalo, ishonchli kredit, 
ya‘ni kredit to‗lovi kechikib qolgan taqdirda 
kreditor garovni sotadi va tushumdan pulga ega b
o‗ladi.

---

250
(lombard kredit) berilishi mumkin. Lombard kredit 
ta‘minotiga davlat 
qimmatli qo
g‗ozlari, boshqa emitentlarning aksiya va obligatsiyasi, 
depozit sertifikatlari kredit shartnomasiga asosan qabul qilinadi. 
Lombard kreditining 
e‘tiborli xususiyati shundaki, garov shartnoma 
imzolangan kungi nominal qiymati b
o‗yicha emas, balki uning kurs 
o‗zgarishi riskini hisobga olgan holda uning ma‘lum qismigagina 
baholanadi. 
Banklarning 
o‗zi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‗ozlari garov 
sifatida qabul qilinishi mumkin emas. 
Shu bois qimmatli qo
g‗ozlarni garovga olib lombard krediti berish 
t
o‗g‗risida qaror qabul qilinayotganda bank qarz oluvchining moliyaviy 
ahvoli va kredit qobiliyatini tahlil qilish bilan bir vaqtda kredit 
ta‘minoti 
tarzida qabul qilinadigan qimmatli qo
g‗ozlarning sifati, ularning kurs 
riski darajasini baholashga alohida 
e‘tibor beradi. 
Shu tariqa qimmatli qo
g‗ozlar kotirovka qilinayotganda, ularning 
kurs riskini belgilab beruvchi qimmatli qo
g‗ozlar bozoridagi birja kursi 
o‗zgarishlari munosabati bilan qimmatli qog‗ozlarning garov qiymati 
birja qiymatining 80 foizdan, kotirovkalanmaydigan qimmatli qo
g‗ozlar 
garov qiymati esa nominal qiymatining 60 foizdan oshmasligi zarur. 
Qimmatli qo
g‗ozlarni garovga olib beriladigan kredit 12 oygacha 
muddatga yoki qimmatli qo
g‗ozlar muomalada bo‗lishi muddatiga 
berilishi lozim. 
Qimmatli 
qo
g‗ozlar kotirovkasining birja kursi kredit 
shartnomasida qayd etilganda fond birjasidagi oxirgi savdoda 
chiqarilgan kotirovka 
ma‘lumotlari hisobga olinadi. Davlat qimmatli 
qo
g‗ozlari reytingi, sifati yuqori darajada bo‗lganligi bois ular garovga 
qabul qilinib beriladigan kreditning maksimal summasi ular garov 
qiymatining 90 foizigacha yetishi mumkin. 
Lombard kreditini berish, qaytarish va ulardan foydalanganlik 
uchun foizlar t
o‗lash tartibi umumiy asoslarda amalga oshiriladi.
Qimmatli qo
g‗ozlarni garovga olib kredit shartnomasi tuzilgandan 
keyin bank qimmatli qo
g‗ozlar emitentiga uning qimmatli qog‗ozlari 
b
o‗yicha garovga qo‗yish bitimi tuzilganligini hamda qimmatli 
qo
g‗ozlar bo‗yicha daromadlar kiritilishi lozim bo‗lgan depozit hisob 
vara
g‗i nomerini ma‘lum qiladi. Lombard krediti beriladigan hollarda 
garovga q
o‗yilgan qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha olinadigan daromadlar 
qarz oluvchining muddatsiz depozit hisob vara
g‗iga qo‗yiladi va, 
birinchi navbatda, ularni saqlash xarajatlarini qoplashga, shuningdek, 
kreditdan foydalanish uchun foizlarni t
o‗lashga yo‗naltiriladi. 
247