Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Mabla
g„lar manbasi 
Mabla
g„larni joylashtirish 
38-rasm. Umumiy fond mabla
g„lari modeli yordamida aktivlar-
ni boshqarish 
 
 
39-rasm. Aktivlarni taqsimlash modeli yordamida aktivlarni 
boshqarish 
 
Bu metod orqali mabla
g‗lar manbalarini majburiy zaxiralar va 
ularning aylanish tezligi normalariga mos chegaralashga harakat qi-
Mabla
g„lar manbasi («lik-
vidlilik-daromadlilik markazla-
ri
») 
«Likvidlilik-daromadlilik 
markazlari
» orqali mablag„larni 
joylashtirish 
Talab qilinguncha 
qo‗yilmalar 
Jamg‗arma 
qo‗yilmalar 
Muddatli 
qo‗yilmalar 
Aksionerlik 
kapitali va 
rezervlar 
Umumiy fond 
mablag„lari 
Imorat va uskunalar 
Boshqa qimmatli 
qog‗ozlfr 
Ssudalar 
Ikkinchi darajali 
rezervlar 
Birinchi darajali 
rezervlar 
Talab qilingun
cha qo‗yilmalar 
Jamg‗arma qo‗yilmalar 
Muddatli qo‗yilmalar 
Aksionerlik kapitali va rezervlar 
Imorat va uskunalar 
Boshqa qimmatli 
qog‗ozlar 
Ssudalar 
Ikkinchi darajali rezervlar 
Birinchi darajali rezervlar 

---

588
b
o‗lgan metod – bu umumiy fond mablag‗lari metodidir (rool-of-funds 
approach). Bu metodni k
o‗pgina banklar mablag‗lar ko‗p bo‗lgan davrda 
q
o‗llaydilar. Tijorat bank boshqaruvchisi joylashtirilishi uchun javobgar 
b
o‗lgan mablag‗lar turli manbalardan: talab qilib olinguncha 
q
o‗yilmalar, jamg‗arma, muddatli qo‗yilmalar, shuningdek, bank o‗z 
kapitalidan kelib tushadi. K
o‗rib chiqilayotgan metod asosida bu 
resurslarni birlashtirish 
g‗oyasi yotadi. So‗ngra mablag‗lar to‗plami mos 
hisoblangan aktivlar turlari (ssudalar, davlat qimmatli qo
g‗ozlari, 
kassadagi naqd pul va h.k.) 
o‗rtasida taqsimlanadi. Umumiy fond 
mabla
g‗lari metodida ma‘lum aktiv operatsiyani amalga oshirishda, 
agarda ularning joylashtirilishi bank 
o‗z oldiga qo‗ygan maqsadlarga 
erishishga yordam bersa mabla
g‗lar qaysi manbadan kelib tushganligi 
ahamiyat kasb etmaydi. Bu metod sxematik ravishda 1-rasmda 
k
o‗rsatilgan. Bu metod bank boshqaruvidan likvidlilik va daromadlilik 
prinsiplarini teng amal qilishini talab etadi. Shuning uchun mabla
g‗lar 
shu prinsipga mos keladigan aktiv operatsiyalar turlariga joylashtiriladi. 
Mabla
g‗larni joylashtirish orqali operativ bo‗lim boshliqlariga likvidlilik 
va daromadlilik nisbatlari muammolarini hal etishga k
o‗mak beruvchi 
ma‘lum prioritetlar asosida amalga oshiriladi. Bu prioritetlar bank 
ixtiyoridagi mabla
g‗ning qaysi qismi daromad keltirish uchun birinchi 
yoki ikkinchi galdagi zaxiralarga joylashtirilish, ssuda yoki qimmatli 
qo
g‗ozlar sotib olishga ishlatilishini ko‗rsatib beradi. Mablag‗larni yer 
uchastkalariga, imorat va k
o‗chmas mulkka investitsiyalash odatda 
alohida k
o‗rib chiqiladi.
Ikkinchi metodning vujudga kelishi 
– aktivlarni taqsimlash yoki 
mabla
g‗larni konversiyalash (asset allocation or consersion of funds ap-
proach) 
– birinchi metod ba‘zi kamchiliklarni bartaraf etish bilan 
bo
g‗liq. Yuqorida ko‗rsatib o‗tilganidek, umumiy fond mablag‗lari 
pozitsiyasidan mabla
g‗larni joylashtirishda haddan ziyod diqqat likvid-
likka berilib, talab qilinguncha q
o‗yilmalar va asosiy kapital bo‗yicha 
likvidlikka b
o‗lgan talab hisobga olinmaydi. Ko‗pgina mutaxassislar 
fikrlari b
o‗yicha, bu kamchilik Amerika tijorat banklarining foyda nor-
masi qisqarishining 
o‗sib borishiga sabab bo‗ldi.
Bu vaqt ichida talab qilinguncha q
o‗yilmalarga nisbatan kamroq 
likvidlilikni talab etuvchi muddatli va jam
g‗arma qo‗yilmalar yuqori 
templar bilan 
o‗sib bordi. Aktivlarni taqsimlash metodi umumiy fond 
mabla
g‗lari metodi kamchiligini yengish imkonini berdi. Bu metod 
bankka zarur b
o‗lgan likvid mablag‗lar miqdori fondlarni jalb qilish 
581
Likvidlik holatini boshqarishda 2 ta y
o‗nalishni ajratishimiz 
mumkin: 
Birinchisi, zaxiralarni doimiy nazorat qilish siyosati. Bu shuni 
anglatadiki, bankda daromad keltirmaydigan aktivlarni oshishiga y
o‗l 
q
o‗ymaslik kerak. 
Ikkinchisi, zaxiralarni bir darajada saqlab turishni q
o‗llab-
quvvatlash siyosati, 
ya‘ni majburiy zaxira normalari, jalb qilingan 
depozitlarga zaxiralar va h.k. 
Likvid mabla
g‗larga bo‗lgan talabni rejalashtirishda naqd pullarni 
boshqarish, 
ya‘ni mijozlarning talabini qondirish maqsadida majburiy 
zaxiralarni bir maromda saqlash lozimdir. Shularni inobatga olgan holda 
bank kassasidagi pullar kun davomida, 
ya‘ni pul tushum va chiqim 
bitimlarini amalga oshirish natijasida 
o‗zgarib boradi.
Bank amaliyoti shuni k
o‗rsatadiki, likvidlilikning yetarli darajasini 
ta‘minlanmasligi bank faoliyatidagi jiddiy kamchiliklarni keltirib 
chiqaradi. Bunday holatning yuzaga kelishi odatda bankdagi 
depozitlarning y
o‗qotilishiga, bu esa naqd pul mablag‗larining 
kamayishiga va bank aktivlaridaga 
o‗ta likvid qimmatli qog‗ozlarning 
sotilishiga sabab b
o‗ladi. Bank likvidliligini boshqa banklardan olingan 
kreditlar hisobiga ham qondirish mumkin. Ammo boshqa banklar yuqori 
foiz stavkada kreditlar taqdim etadi yoki berilayotgan kreditlarga 
q
o‗shimcha ta‘minot qo‗yishni talab etishadi. Bu esa bank oladigan 
daromadning kamayishiga olib keladi. 
Banklarning likvidlilik muammosini hal qilish uchun likvidlilikni 
boshqarishning bir qancha strategiyalari mavjuddir. 
Bular: 
1. Aktivlar hisobiga likvidlilikni 
ta‘minlash strategiyasi (aktivlarni 
boshqarish orqali likvidlilikni boshqarish). Bu strategiyaga muvofiq 
bank aktivlarni tez sotiladigan qimmatli qo
g‗ozlarga joylashtirishni 
nazarda tutadi. Agar likvid mabla
g‗larga talab yuzaga keladigan bo‗lsa, 
bank naqd pullarga b
o‗lgan talabni qondirguncha o‗z aktivlarini sotadi. 
Odatda likvidlilikni boshqarishning ushbu strategiyasi aktivlarning 
transformatsiyasi deb ataladi, chunki pul k
o‗rinishida bo‗lmagan aktivlar 
naqd pulga aylanishi hisobiga likvid mabla
g‗lar yuzaga keladi. 
Likvid aktivlar uchta xususiyatga ega b
o‗lishi lozim: 
-tez pulga aylanishi uchun 
o‗z bozoriga ega bo‗lishi; 
-bozorlarda barqaror bahoga ega b
o‗lishi ; 
-sotuvchi minimal risk orqali birlamchi investitsiyani qoplay olish 
imkoniyatining b
o‗lishi lozim. 

---

582
Aktivlarni boshqarish orqali likvidlilikni boshqarish strategiyasi 
odatda mayda banklar faoliyatida q
o‗llaniladi, chunki ushbu likvidlilikni 
boshqarish metodi qarz likvid mabla
g‗lari orqali aktivlarni 
transformatsiyalash strategiyasi likvidlilikni boshqarishning arzon y
o‗li 
hisoblanmaydi. Aktivlarning sotilishi bankning kelgusi daromadlarining 
y
o‗qolishiga sabab bo‗ladi. Shuningdek, ko‗p aktivlarning sotilishi 
qimmatli qo
g‗ozlar bilan bo‗ladigan operatsiyalarda brokerlarga 
t
o‗lanadigan komission xarajatlar bilan bog‗liqdir. Bundan tashqari, 
naqd pul mabla
g‗lariga ega bo‗lish maqsadida aktivlarning sotilishi bank 
balansining yomonlashuviga olib keladi, ammo bu aktivlar (misol uchun 
davlat qisqa muddatli obligatsiyalari)ning mavjud b
o‗lishi bankning 
moliyaviy faoliyati barqarorligidan dalolat beradi. Aktivlarning sotilishi 
lozim b
o‗lgan paytda bozorda qimmatli qog‗ozlarning bahosi 
tushayotgan davrga t
o‗g‗ri kelishi bank kapitalining yo‗qolishiga sabab 
b
o‗lishi mumkin. Bank boshqaruvchilari kelgusi davr daromadlarini 
muqobil qiymatini minimallashtirish uchun, birinchi navbatda, minimal 
foyda potentsialiga ega b
o‗lgan aktivlar sotilishini ta‘minlab berishi 
kerak. Xullas, likvid aktivlarning salmo
g‗i oshib borgan sari bank 
daromadlarining qisqarishiga olib keladi. 
2. Pul mabla
g‗lariga talabni qondirish uchun likvid qarz 
mabla
g‗laridan foydalanish strategiyasi (passivlarni boshqarish). 
K
o‗pgina yirik banklar likvid mablag‗larning manbasi sifatida ko‗proq 
pul bozoridagi qarz mabla
g‗laridan foydalanishadi. Odatda bu 
strategiyani passivlarni boshqarish deb ataladi. Bunda tijorat banklari 
o‗zlarining likvid mablag‗larga bo‗lgan talablarini yirik miqdordagi 
depozit sertifikatlarini va boshqa banklardan olingan kredit mabla
g‗lari 
orqali 
ta‘minlashadi. Passivlarni boshqarish strategiyasi orqali ma‘lum 
bir muddat uchun qarz mabla
g‗lari hisobiga likvidlilik ta‘minlanadi. Bu 
strategiyani yirik banklar amalga oshirishining asosiy sababi shundaki, 
banklarning 
o‗z mablag‗lariga nisbatan majburiyatlarining ortishi va 
bank balansida tez pulga aylana oladigan aktivlarning yetarli darajada 
b
o‗lmasligi, bankning to‗lovga layoqatsiz bo‗lish riski yuzaga kelishi 
mumkin hamda bank likvid mabla
g‗larga bo‗lgan talabini qondira olmay 
qolishi mumkin. 
3. Aktiv va passivlarni boshqarish qarz likvid mabla
g‗larini 
boshqarish strategiyasining riskligini va aktivlarda likvid mabla
g‗larning 
yuqori 
bahosini 
hisobga 
olgan 
holda, 
banklar 
likvidlilikni 
boshqarishning aktiv va passivlarini boshqarish strategiyasini 
tanlaydilar. Bu strategiyaga muvofiq likvid mabla
g‗larga kutilayotgan 
587
taqsimlashdir. Mabla
g‗larni joylashtirishda asosiy diqqat qimmatli 
qo
g‗ozlarga, investitsiyalar va ssuda operatsiyalariga qaratiladi. 
Mabla
g‗larning aniq yechimida shunday aktivlarni «sotib olish» kerakki, 
u bankka eng k
o‗p daromad olib kelsin. Biroq tijorat banklarida 
fondlarni boshqarish qator omillar orqali qiyinlashmoqda.
Bank tomonidan jalb qilingan mabla
g‗larning ko‗pchilik qismi 
mijozlarning birinchi talabi bilan t
o‗lanishi kerak yoki ogohlantirish 
muddati juda qisqa b
o‗ladi. Shuning uchun bankni oqilona boshqarish-
ning birinchi darajali shartlaridan biri bu jam
g‗armachilar talablarini 
qondirish xususiyatini 
ta‘minlash hisoblanadi. Ikkinchi shart – bank 
mijozlarining kreditga b
o‗lgan talabini qondira oladigan yetarli 
mabla
g‗larga ega bo‗lish. Bunday kredit bera olish bank tijorat 
faoliyatining asosiy turidir. Mijozlarning kreditga b
o‗lgan talablarini 
qondira olmaslik bank tomonidan foydali operatsiyalarni y
o‗qotishiga, 
pirovardida esa sinish ehtimoliga olib keladi. 
Banklarning mamlakatning asosiy pul massasini yetkazib beruvchi 
sifatidagi roli ularga jamiyat oldida katta 
mas‘uliyat yuklaydi. 
Jamiyatning bank sistemasining t
o‗lovga layoqatliligi, likvidliligi va 
barqarorligi t
o‗g‗risida ishonchsizlikka sababi bo‗lmasligi kerak, 
jam
g‗armachilar esa istalgan bank ishonchli ekanligiga imoni komil 
b
o‗lishi kerak. Bank jamg‗armachilari va uning aksiya ushlovchilari 
maqsadlarini bir-biriga taqqoslab b
o‗lmaydi. Shuning uchun bank o‗z 
mabla
g‗larini joylashtirayotganida hal etadigan asosiy masalalardan biri 
bu likvidlilik va foydalilik 
o‗rtasidagi munosabatdir. Bir tomondan bank 
boshqaruv mabla
g‗larni qimmatli qog‗ozlarga joylashtirish orqali yuqori 
daromad olishga k
o‗z tutayotgan aksiyadorlarning bosimini his etsa, 
ikkinchi tomondan bank boshqaruvi bunday faoliyat bank likvidliligini 
sezilarli darajada yomonlashtirishini, bu esa jam
g‗armachilarga o‗z 
mabla
g‗larini ololmasligini va eski mijozlarning kreditga bo‗lgan 
talabini qondira ololmasligini aniq biladi. 
Bank mabla
g‗larini turli aktivlarga joylashtirish yuqori likvidlilik 
darajasini ushlab turish va 
ma‘lum yuqori daromad olish ehtiyojini 
belgilab beruvchi mavjud qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib 
chiqadi
. «Likvidlik - daromadlilik» dillemmasini yechishga urinishlari 
aktivlarni boshqarishda 3 usulni keltirib chiqardi. Bu metodlardan 
birortasini ham yetuk deb hisoblab b
o‗lmaydi, chunki ularning har 
birining diqqatga sazovor va kamchilik tomonlari mavjud. Bir metodda 
alohida tijorat bankining aniq muammolarini yechish uchun q
o‗llash 
mumkin b
o‗lgan elementlar mavjud. Qo‗llanish nuqtayi-nazaridan sodda 

---

586
Ta‘minot sifatida DQMOlaridan foydalanilgan holda garov 
qiymatini, joriy diskont asosida aniqlash t
o‗g‗riroq bo‗ladi. Kuponli 
qimmatli qo
g‗ozlar qiymati ularning bozor narxi hamda hisoblangan 
foizlar miqdorida aniqlanadi. 
Hozirgi vaqtda garov turi b
o‗yicha ma‘lum cheklovlar 
o‗rnatilmagan bo‗lsada, banklar bozorda kotirovka qilinmaydigan 
qimmatli qo
g‗ozlar va asosiy vositalar kabi garovning nolikvid 
shakllarini q
o‗llashda o‗zlarining zimmalaridagi xatarni anglashlari 
lozim. Qimmatli qo
g‗ozlar bozori rivojlanishining cheklanganligi va 
likvidligi korxonalar aksiyalarini garov sifatida q
o‗llanilishiga imkon 
bermaydi. Shu tufayli, davlat qimmatli qo
g‗ozlardan tashqari boshqa 
qimmatli qo
g‗ozlar garovi asosida berilgan kredit «ta‘minlangan‖ bitim 
deb hisoblanmaydi.