Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

savolning
kredit oluvchi tomon t
o‗ldirishi, uning moliyaviy ahvoli, 
undagi hisob-kitoblar holati, auditorlik tekshiruvlar b
o‗yicha hisobotlar 
va xulosalar, korxona balansi, pul oqimi t
o‗g‗risida hisobot, daromadlari 
va boshqa ma
‘lumotlar bank uchun zarur hamda bu hujjatlarning 
mavjudligi korxonaning 
o‗z moliyaviy resurslarini muvafaqqiyatli 
boshqarayotganligidan dalolat berishi mumkin.
Uchinchi savolda esa bank u berayotgan kredit uning kredit 
portfeliga mos keladimi yoki y
o‗qmi, shuni aniqlashi lozim. Agar bu 
beriladigan kredit bankning kredit portfelining yanada k
o‗proq 
diversifikatsiyalanishiga olib kelsa, bu bankning kredit portfeli riskini 
kamaytiradi. Agar bu kredit bir tarmoqqa kreditlarning yi
g‗ilishini 
kuchaytiradigan, t
o‗lash muddati bir vaqtda to‗g‗ri keladigan bo‗lsa, 
kredit portfelining riski oshishi mumkin. Bunda bank xodimlari kredit 
berish, kreditni baholash sohasida yetarli bilimga egami, ular bozor 
o‗zgarishlarini inobatga olgan holda bank ishining texnikasini bilishi, 
kredit berish b
o‗yicha oxirgi qarorni qabul qilmasada, u kreditni 
baholash jarayoniga javobgar hisoblanishi lozim. 
Kredit riskning yuqori b
o‗lishi bank tomonidan pul bozoriga 
murojaat qilish va uning mabla
g‗laridan ehtiyotkorlik bilan 
foydalanishga 
da‘vat qiladi. Kredit risklarini tahlil qilish nafaqat qarz 
oluvchining moliyaviy holatini 
o‗rganish, shuningdek, bankning ichki 
593
risksiz operatsiyasi mavjud emas, bankning barcha operatsiyalari risk 
bilan bo
g‗liq. 
Chunki x
o‗jalik subyektlari faoliyatida o‗z mablag‗lariga tayansa, 
tijorat banklari asosan jalb qilingan mabla
g‗larga tayanib faoliyat olib 
boradi. Shu bois tijorat banklari 
o‗z faoliyati bilan bir tomondan, o‗z 
aksiyadorlari oldida javobgar b
o‗lsalar, ikkinchi tomondan, o‗z 
mabla
g‗larini ishonib topshirgan va bank xizmatlaridan foydalanayotgan 
mijozlar oldida majburiyatga egadirlar. 
Shu tufayli bank riski, uning mohiyati, turlari, kelib chiqish 
sabablarini chuqur 
o‗rganish banklar faoliyatini samarali boshqarishda 
muhim ahamiyatga ega.
Risk keng 
ma‘noli, faoliyatning, jarayonlarning turli bosqichlarida 
uchrab turuvchi k
o‗p qirrali tushunchadir. Bank riskining mohiyati haqida 
k
o‗pgina mahalliy iqtisodchilar tomonidan bank tavakkalchiligi, kredit xavf-
xatari, bank xatari, y
o‗qotishlar, ehtimollik, qaltislik, ikkilanish, noaniqlik 
kabi qator tushunchalar berilgan.
Biz 
ta‘kidlaganimizdek, bank faoliyati har tomonlama risk bilan 
bo
g‗liq bo‗lib, bank ―bergan krediti o‗z vaqtida qaytib keladimi? 
Keyingi oyda depozitlar salmo
g‗i oshadimi? Bank aksiyasining bahosi 
va bank foydasi oshadimi? Keyingi chorakda (oyda) foiz stavkalar 
qanaqa b
o‗ladi, ular bank foydasiga qanday ta‘sir ko‗rsatadi?» kabi 
ehtimollar bilan bo
g‗liq faoliyat olib boradi. Shu holatlarning tahlilini 
hisob qilgan holda, mabla
g‗larni aktivlarga joylashtiradi: kreditlar 
beradi, investitsiya qiladi va boshqa sohalarga y
o‗naltirib, ijobiy natijaga 
erishishni maqsad qilib q
o‗yadi. Bank riski iqtisodiy risklar turkumiga 
kirib, bank bilan jismoniy va huquqiy shaxslar 
o‗rtasidagi iqtisodiy 
munosabatlarga tayanadi. Bank faoliyatining tashkil etilishi va amalga 
oshirilishi, bank mabla
g‗larining ma‘lum tamoyillar asosida kreditga 
berilishi uning faoliyati risk bilan bo
g‗liq ekanligini ko‗rsatadi. Bu hol 
bank riskining obyektivligini ifodalasa, bank faoliyatiga boshqa 
omillarning 
ta‘siri, ularning natijasini hisoblash imkoniyatining 
mavjudligi va bir turdagi riskning turli sharoitda b
o‗lishi, uni turlicha 
qabul qilish va hisoblay olish uning yuzaga kelishining subyektiv 
sabablari hisoblanadi. 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 
me‘yoriy hujjatlarida bank riski- tavakkalchiligi – bank faoliyatiga ta‘sir 
qiluvchi iqtisodiy, moliyaviy, ijtimoiy, siyosiy, texnologik ichki va 
(yoki) tashqi omillarga bo
g‗liq bo‗lgan holatlar natijasida bank 
faoliyatiga xos b
o‗lgan moliyaviy zararlar ko‗rish va (yoki) bank 

---

594
likvidligi (bank 
o‗z majburiyatlarini vaqtida bajarish qobiliyati)ni to‗liq 
yoki qisman y
o‗qotish xavfining mavjudligidir, deb ta‘riflanadi. 
Bank faoliyatida riskning yuzaga kelishi, uning salmo
g‗i, ta‘siri, 
shakli turli sabablar va noaniqliklarga bo
g‗liq bo‗ladi. Chunki tashqi va 
ichki muhit, obyektiv iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va ulardagi 
b
o‗ladigan o‗zgarishlar bank faoliyatiga ta‘sir ko‗rsatadi.
Bank faoliyatida risklarning yuzaga kelishining quyidagi sabablari 
mavjud: 
- bozorni yaxshi 
o‗rganmaslik; 
- resurslarni jalb qilish va ularni joylashtirishda yuzaga keladigan 
nomutannosiblik; 
- kreditlanadigan loyiha, obyekt va mijozlar t
o‗g‗risida, ularning 
moliyaviy ahvoli t
o‗g‗risidagi ma‘lumot va axborotlarning to‗liq 
emasligi; 
- mijozning kreditga layoqaliligi, moliyaviy k
o‗rsatkichlarining 
chuqur tahlil qilinmasligi, uning kredit tarixini 
o‗rganmaslik; 
- tarmoqlar faoliyati xususiyatining inobatga olinmasligi; 
- subyektlar yoki mijozlarning mabla
g‗lardan maqsadli va to‗g‗ri 
foydalanish b
o‗yicha ko‗nikmalariga e‘tibor qaratmaslik; 
- bank xodimlarining malakasi va 
o‗z kasbiga mas‘uliyati sayozligi 
va boshqalar bank risklari yuzaga kelishining umumiy sabablaridan 
hisoblanadi.
Bank riski - bu bank faoliyatini amalga oshirish jarayonida bank 
mabla
g‗larining bir qismini yo‗qotish yoki daromad ola olmaslik 
sharoitida ijobiy natijaga umid qilib bank operatsiyalarini (depozit, 
kredit, investitsiya, valyuta) 
o‗tkazishdan iborat. Bankning barcha 
operatsiyalari risk bilan bo
g‗liq bo‗lsada, bank shu operatsiyalarni 
amalga oshirishda yuqori daromad olishga intiladi