James d. Gwartney

O'zingizni himoyalash uchun
sug'urtadan foydalaning
Hayot risklardan iborat. Bu risklar kichkina
va 
moliyaviy 
jihatdan 
ahamiyatsiz
(masalan, 
restoranda 
yomon 
xizmat
ko'rsatilishi) yoki katta va moliyaviy
jihatdan halokatli (masalan, og'ir kasallik
yoki tabiiy ofat uyingizni vayron qilishi)
bo'lishi mumkin. Garchi riskni butunlay
bartaraf etaolmasangiz ham, uni pasaytirish
va boshqarish bo'yicha choralar ko'rishingiz
mumkin.
Riskni 
pasaytirishga 
qaratilgan
qarorlarni 
qabul 
qiling. 
Masalan,
avtomobilni boshqarganda SMS yozmaslik
avrohalokat 
ehtimolini 
kamaytiradi.
Xavfsizlik kamarini taqish esa mashina
to'qnashuvida 
shikastlanish 
ehtimolini
kamaytiradi. Tutun detektori va xavfsizlik
tizimini o'rnatish uyingizda yong'in yoki
o'g'irlik sodir bo'lishi ehtimolini kamaytiradi. Shakar iste'molini kamaytirish va kam
xolesterinli mahsulotlarni iste'mol qilish kasallikka chalinish ehtimolini pasaytiradi. Bularning
barchasi riskni pasaytirsa ham, lekin uni butunlay bartaraf eta olmaydi.
Qanday qilib riskni boshqarish va o'zingizni yomon oqibatlardan himoya qilish
mumkin? Sug'urta orqali mulk (masalan, uy yoki avtomobil) ziyoni, kasallik, daromad
yo'qotish yoki boshqa tahlikali hodisalardan kelib chiqadigan moliyaviy zararlarni kamaytirish
ELEMENT 4.12

---

289
mumkin. Sug'urta salbiy hodisalardan jabr ko'rgan a'zolarning moliyaviy zararlarini qoplash
uchun bir guruh odamlarning badal to'lovlarini jamlab, risklarni taqsimlash imkoniyatini
yaratadi. Odamlar odatda risk taqsimlanishini unutadilar, chunki ular sug'urta badalini sug'urta
kompaniyasiga to'laydilar, lekin boshqa a'zo shaxslar bilan aloqa qilmaydilar. Sug'urta
kompaniyasi riskni taqsimlash jarayonida vositachi vazifasini bajaradi. Kompaniya guruhga
a'zo har bir shaxsdan (sug'urta polisi egalari) badal to'lovlarini yig'ib, sug'urtada ko'rsatilgan
zarar sodir bo'lganda uni qoplaydi.
Risk taqsimlanishini quyidagi misolda ko'rishimiz mumkin. Siz to'rtta sherik bilan
tushlik qilishga restoranga borasiz va jami xarajat 100 yevroga tushadi deb taxmin qilasiz.
Beshalangiz ofitsiant qizga tushlikdan keyin chekni tasodifan bittangizga berishni aytib, chekni
olgan shaxs butun summani to'lashishini kelishib olasiz. Siz va sheriklaringiz quyidagi ikkita
variantdan birini tanlashingiz mumkin: (1) 100 yevro chekni to'lash sizga tushmaydi deb
tavakkal qilasiz yoki (2) sug'urtachiga 20 yevro badal to'laysiz va u, o'z o'rnida, chek sizga
tushgan holda 100 yevroni to'lab beradi. Ko'p odamlar ikkinchi variantni tanlaydi, chunki
uning riski pastroq. Garchi sizga 20 yevro to'lashga to'g'ri kelsada, siz o'zingizni butun 100
yevrolik chek to'lashning 20 foiz ehtimolidan himoya qilasiz.
Albatta, riskni taqsimlash bo'yicha xizmat ko'rsatuvchi sug'urtachilarning xarajatlari
ham bor. Ular riskni baholashi, kelishuvni rasmiylashtirishi, badallarni yig'ishi, da'volarni
ko'rib chiqishi va tasdiqlashi hamda to'lovlarni amalga oshirishi lozim bo'ladi. Risk
xarajatlaridan tashqari ushbu faoliyatlarni amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlarni ham
qoplash kerak bo'ladi. Shuning uchun sug'urta badallari kutilgan zarar xarajatlaridan biroz
kattaroq bo'lishi kerak. Misol uchun, agar sug'urta kompaniyasi tushlikka borgan guruh
a'zolarini 100 yevro chekni to'lashga bo'lgan 20 foiz ehtimoldan himoya qilishni taklif
qilmoqchi bo'lsa, unda xizmatini taklif qilishga istagi bo'lishi uchun har bir a'zosidan 20
yevrodan sal ko'proq, aytaylik 22 yevrodan badal talab qilishi lozim.
Sug'urta baxtsiz hodisalarning yukini barcha sug'urta a'zolari o'rtasida taqsimlashi
orqali riskni pasaytiradi. Tushlik misolida 100 yevrolik chekning kelishi aniq. Noaniqlik chek
guruhning qaysi a'zosiga topshirilishini oldindan bilmaslikdan tug'iladi. Guruhning kattaligi
potensial zarar miqdorini oshiradi, lekin u guruhning alohida bir a'zosiga chekning topshirilish
ehtimolini ham kamaytiradi.

---

290
Ko'pchilik odamlar katta summani tavakkal qilishga moyil emas. Bu degani biz turli
hodisalarning salbiy oqibatlarini kamaytirish maqsadida qo'shimcha haq to'lashga tayyormiz.
Sug'urta sotib olish risk ta'sirini kamaytirish yo'llaridan biri hisoblanadi. Buni osonroq
tushunish uchun o'zingizdan quyidagini so'rang: agar xolis tangani
(129)
aylantirib otilganda u
boshi bilan tushsa, sizga 1000 yevro to'laydigan, lekin orqasi bilan tushsa, siz 1000 yevro
to'laydigan garovni qabul qilasizmi? Bunday garov pul jihatdan «adolatli» bo'lsa ham,
ko'pchiligimiz bunday garovni qabul qilmaymiz. Nima sababdan? Siz yutqazganda boy
berishingiz (xarid qilish emas) mumkin bo'lgan narsalar qiymatini yutganda sotib oladigan
narsalar qiymatidan balandroq baholaysiz. Bu aniq, chunki garovsiz siz ikkinchisidan ko'ra
birinchisini tanlaysiz.
Biroq, sug'urta har doim ham iqtisodiy jihatdan samarali emas. Riskni sug'urtalashdan
oldin obdon o'ylab ko'ring. Jiddiy moliyaviy qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin bo'lgan
hodisalarga qarshi albatta sug'urta sotib olishingiz lozim. Bunga o'gir kasallik tufayli uzoq
muddat davomida mehnat qobiliyatini yo'qotish, avtohalokat yoki suv toshqinidan uyingizga
shikast yetishi misol bo'ladi. Maishiy texnika yoki televizor buzilishi kabi kichik va
ahamiyatsiz salbiy oqibatlarni sug'urta qilish iqtisodiy nuqtai nazardan samarali emas.
Potensial zararga nisbatan riskni taqsimlash bo'yicha xizmat ancha qimmatga tushadi. Shuning
uchun bu risklarni qabul qilib, ularni rejalashtirish va yetkazilgan zararni qoplashda «qora
kun» uchun mo'ljallangan jamg'armadan (4-bob, 6-elementga qarang) foydalanish tejamliroq
hisoblanadi. Aksincha, avtomobil, uy-joy va tibbiy sug'urtalar iqtisodiy jihatdan samarali
sug'urtalardir. Ushbu holatlarda riskni odamlar guruhi o'rtasida taqsimlash xarajati odatda
salbiy oqibatning potensial zarar miqdoridan kamroq bo'ladi. Quyida shu mavzuni ko'rib
chiqaylik.
Ko'p mamlakatlarda avtomobilni sug'urta qilish avtomobil egalari uchun majburiydir.
Sug'urta polisingiz minimal talablarga javob berishini sug'urta kompaniyangizdan aniqlab
oling. Sug'urta badal miqdori bir necha omillarga bog'liq. Bularga haydovchilik tarixi,
haydovchining xarakteristikasi, avtomobil turi, sug'urta qamrovi chegarasi va sug'urtachi
franshizasi kabilar kiradi. Sug'urtachi franshizasi — bu sug'urta holati yuzaga kelganda
zararning mijoz tomonidan qoplaydigan qismi. Misol uchun, 500 yevroga teng sug'urtachi
franshizasida mijoz sug'urta kompaniyasi zararni qoplashidan oldin 500 yevro to'lashi lozim.

---

291
Odatda franshiza miqdori qancha yuqori bo'lsa sug'urta badali shuncha past bo'ladi. Sug'urta
qamrovi chegarasi - bu sug'urta holatida sug'urta kompaniyasi qoplaydigan maksimal miqdor.
Avtosug'urta bir necha asosiy zarar turlarini qoplaydi. Avtohalokat sug'urtasi
avtomobilga yo'l transport hodisasidan yetkazilgan zararni qoplaydi. Keng qamrovli sug'urta
avtohalokatdan mustasno hodisalar, jumladan, avtomobilni o'g'irlash, vandalizm va tabiiy
ofatlardan (daraxt shoxiningdan mashinaga shikast yetishi) yetkazilgan zararlarni qoplaydi.
Avtomobil bo'yicha javobgarlik sug'urtasi (gohida uchinchi tomon javobgarligi deb ham
ataladi) ikki xil shaklda keladi. Birinchisi avtomobilingiz tufayli odamlarga yoki ularning
avtomobiliga yetkazilgan shikastni qoplaydi. Ikkinchisi sizning yoki yo'lovchilaringizning
sog'lig'i yoki hayotiga yetkazilgan zararni qoplaydi. Misol uchun, 500 ming yevroga teng
javobgarlik sug'urtasi sug'urta hodisasi yuz berganda haqiqiy zarar miqdori kattaroq bo'lsa
ham, zararning faqat 500 ming yevrogacha bo'lgan qismini qoplaydi. Sug'urta polisini sotib
olganda sug'urta summasining chegarasi va franshiza darajasiga e'tibor bering. Favqulodda
vaziyat uchun yoki boshqa maqsadlar uchun mo'ljallangan jamg'armangizda franshiza
xarajatlarini to'lashga mablag' yetarlimi?
4-bobning 11-elementida muhokama qilganimizdek, uy-joy ko'pchilik uchun eng katta
investitsiyadir. Shuning uchun eng katta aktivingizni zararga qarshi sug'urtalash yaxshi fikrdir.
Gohida mamlakatdagi qonun-qoidalar va (yoki) ipoteka krediti bergan moliyaviy muassasa
ma'lum darajadagi sug'urtani talab qilishi mumkin. Sug'urta polisingiz majburiy minimal
talablarga javob berishingiz uchun sug'urta kompaniyangiz bilan maslahatlashing. Xuddi
avtosug'urta kabi uy-joy sug'urtasi ham franshiza va qamrov chegarasiga ega. Avtosug'urta
kabi, franshiza summasi yuqori bo'lsa, odatda sug'urta badali pastroq bo'ladi. Qancha risk ola
olishingizni yaxshilab o'ylab ko'ring.
Tibbiy sug'urta mamlakatlar o'rtasida bir-biridan katta farq qiladi. Moliyalashtirish va
to'lov uslublari hamda sug'urta rejalarining xilma-xilligi bu sug'urta turini murakkablashtiradi.
Ba'zilar davlat tomonidan sug'urtalangan bo'lib, ular uchun qo'shimcha xususiy sug'urta sotib
olish imkoniyati kam yoki bo'lmasligi ham mumkin. Boshqalar ish beruvchi orqali
sug'urtalanishi yoki sug'urtani bevosita sug'urta kompaniyasidan sotib olishlari mumkin.
Ba'zilar sug'urta badalini to'laligicha o'zlari to'laydilar, boshqalar uchun uchinchi tomon
(masalan, davlat yoki ish beruvchi) to'lashi mumkin. Badalni kim to'lashi va qanaqa zarar

---

292
qoplanishiga qarab sug'urta rejalari farq qiladi. 2010-yilda Qo'shma Shtatlarida Kongress
tomonidan «Bemorlarni himoyalash va arzon tibbiy yordam xizmati to'g'risidagi»
(?)
qonunning qabul qilinishi natijasida sug'urta qamrovi yanada kengaydi hamda soliqlar,
jarimalar va subsidiyalar tizimi joriy etildi. Bu esa sug'urtani yanada murakkablashtirib
yubordi. Boshqa mamlakatlarda butun sog'liqni saqlash tizimi davlat tomonidan nazorat
qilinadi. Tibbiy sug'urtaning murakkabligi va turli mamlakatlar tibbiy sug'urtalarini taqqoslash
ushbu kitobning mavzusi doirasidan chetga chiqadi. Biroq, bir necha printsiplarni tushuntirib
o'tishni maqsadga muvofiq deb o'ylaymiz.
Tibbiy sug'urta to'lovlari to'rt xil shaklga ega. Birinchisi - sug'urta rejasini olish uchun
badal (soliq) to'lash. Ikkinchisi - sug'urta franshizasi. Uchinchisi - tibbiy xizmat, masalan
shifokorga tashrif buyurish yoki dori uchun retseptga qo'shimcha to'lov. To'rtinchisi - qo'shma
sug'urta rejasi; unda tibbiy xarajatlarning ma'lum foizini mijoz to'laydi. Masalan, rejaga ko'ra
mijoz kasalxona yoki tibbiy muolaja xarajatlarining 20 foizigacha qismini to'lashi mumkin.
Ayrim mamlakatlarda qo'shimcha yoki qo'shma sug'urta to'lovlarini qoplash uchun qo'shimcha
xususiy sug'urta sotib olish mumkin.
Ba'zi holatlarda sug'urta himoyasining mavjudligi riskni oshiradi. Bu holat insofsizlik
xavfi deb ataladi. Quyidagi holatlarni faraz qiling. Reychel yigirma yillik avtomobilini sotib,
o'rniga eng oxirgi texnologik taraqqiyot namunalari va xavfsizlik asboblari bilan jihozlangan
avtomobil modelini sotib oladi. Yangi avtomobilda o'zini xavfsizroq his qilgan Reychel endi
unchalik ehtiyot bo'lib haydamasligi mumkin, chunki xavfsizlik asboblari tufayli
avtohalokatda jarohat olishning ehtimoli kamroq. Jeykobning onasi u skeytbordda uchganda
shlem, tizzaband, tirsakband va uzun shim kiyishini talab qiladi. Xavfsizlik va himoya hissidan
ruhlanib hamda jarohat olish ehtimoli kamayganini tushunib, Jeykob skeytbordda xavfli
sakrash va manyovrlarni bajarishga harakat qilishi mumkin. Ivanka bir necha yillardan beri
chang‘ida uchmagan edi va qanchalik yodida ekani haqida ikkilanmoqda. Suyaklar sinishi kabi
jarohatlarni ham qoplaydigan to‘liq tibbiy sug‘urta bilan u eng baland va xavfli qiyalikda
uchishga jurʼat etishi mumkin. Tibbiy sug‘urtasiz u faqatgina xavfsiz tepalikda uchishni
tanlashi mumkin. Ikkala vaziyatda ham u o‘zini qanchalik xavfsiz his qilishidan kelib chiqib,
qaltislik darajasi ham oshadi.
Bu yerda ko'rib chiqilmagan boshqa sug'urta turlariga hayot sug'urtasi, nogironlik

---

293
sug'urtasi va uzoq muddatli tibbiy sug'urta kiradi. Bularga (yoki har qanday boshqa sug'urtaga)
bo'lgan zaruriyat ma'lum mamlakatning ijtimoiy siyosatiga juda bog'liq. Umumiy tushunchalar
yozilgan kitobda har bir holat uchun to'g'ri keladigan maslahat berishning ilojisi yo'q. Biz
faqatgina shunchaki «hammasi yaxshi bo'ladi» deb faraz qilmasdan, o'z vaziyatingizni
yaxshilab tahlil qilib chiqish aqlli fikr deb ayta olamiz. Qancha risk qila olishingizni
o'ylaganingizdan keyin, bartaraf bo'lmaydigan, lekin sug'urta orqali pasaytirish mumkin
bo'lgan risklarni tahlil qiling. Katta potensial oqibatlarga ega risklarga qarshi sug'urta qilish
mantiqan to'g'ri qaror bo'ladi. Ammo agar potensial zarar kichik bo'lsa, unda uni oylik
byudjetingizga qo'shish yoki favqulodda vaziyat uchun mo'ljallangan jamg'armangiz hisobidan
qoplashi maqsadga muvofiqdir. Sug'urta strategiyasining eng asosiy maqsadi halokatli
moliyaviy zararning oldini olishdan iborat.
Sug'urtadan ko'pincha o'rta yoki yuqori daromadli mamlakatlar va oilalar foydalansa
ham, agar to'g'ri sug'urta turini tanlay olsalar, aslida undan odatda kambag'allar ko'p foyda
ko'radilar. Shunday sug'urta turlari hozir yaratilib kelmoqda.