James d. Gwartney

Video:
Muqobil qiymat
Ba'zi narsalar shunchalik muhimki, ularni amalga oshirish uchun xarajatlarning
ahamiyati yo'q degan iborani tez-tez eshitamiz. Bunday fikrlash bir qarashda xolisdek tuyuladi
va bu balkim odamlarni biz qadrlagan narsalarga pul sarflashga undashning samarali yo'lidir.
Biroq, xarajatlar bu voz kechilgan boshqa muqobil narsalarning qiymati ekanligini tan olsak,
ularni e'tibordan chetda qoldirish asossiz ekanligi ayon bo'ladi. Bir narsani amalga oshirish
uchun uning xarajatlarini hisobga olmaslik xuddi uning muqobillarining qiymatini hisobga
olmaslik bilan baravardir. Agar biz bir-birini istisno qiluvchi (ammo birday jozibali)
muqobillardan birini tanlasak, ularning arzonrog'i eng ma'qul tanlovdir.
Ham iste'molchi, ham ishlab chiqaruvchilar tanlovlari xarajatlarsiz emas. Tovar qiymati
uning narxida aks etgan bo'lib, u bizga iste'molchi sifatida mahsulotga bo'lgan istagimizni sotib
olishimiz mumkin bo'lgan boshqa muqobil mahsulotlarga bo'lgan istagimizga taqqoslashga
yordam beradi. Agar qiymatlarni hisobga olmasak, unda daromadimizni «noto'g'ri» narsalarga,
y'ani bizga unchalik qiymatga ega bo'lmagan tovar va xizmatlarga sarflab yuborishimiz

---

17
mumkin.
Ishlab chiqaruvchilar ham xarajatlarga duch keladilar. Bular mahsulotni yaratish yoki
xizmatlarni ko'rsatish uchun sarflangan resurslar qiymatidan iborat. Masalan, yangi uy qurish
uchun yog'och, po'lat va gipsokarton kabi resurslardan foydalanish bu resurslarni shifoxona va
maktab kabi boshqa narsalarni qurishga foydalanishdan mahrum qiladi. Resurslarga bulgan
baland narxlar, ularning boshqa bozorlarda xaridor va sotuvchi baholagan, boshqa yuqori
qiymatli maqsadlarda foydalanish imkoniyatlari mavjudligi to'g'risida signal beradi. O'z
navbatida, foyda izlovchi korxonalar uchun ushbu signallar zarur bo'lib, ular shunga muvofiq
ravishda harakat qiladilar va arzonroq o'rinbosar resurslarni izlaydilar. Biroq davlat siyosati
ushbu signallarni yo'qqa chiqarishi mumkin. U soliq joriy etishi yoki tarafdorlarning iltifotiga
erishish uchun subsidiyalar orqali erkin va ochiq bozorlarda
(?)
shakllangan narxlarni
pasaytirishi mumkin. Lekin bunday siyosat resurslarni iste'molchilar eng yuqori baholaydigan
narsalarga yo'naltirishga yordam beradigan bozorning rag'batlantiruvchi kuchlarining
susayishiga olib keladi. 1991 va 1994-yilllar orasida Gruziyada sodir bo'lgan voqea bunga
klassik misoldir. Davlatning non narxini bozor narxi darajasidan pastroq qilib muzlatishi
iste'molchilarni bir kilometrdan ortiq navbatlarga turib qolishiga olib keldi. Narx nazorati
(?)
bekor qilingan kundanoq barcha do'kon rastalari to'satdan to'ldi va navbatlar yo'q bo'ldi!
Shunga o'xshash hodisa 2006-yilda yana Gruziyada sodir bo'ldi: Rossiyadan keladigan gaz
quvuri portlashi isitishda foydalanadigan kerosinga bo'lgan talabni juda ko'tarilib ketishiga olib
keldi. Narxni bo'rttirishning
(?)
oldini olish uchun kerosin narxlari nazoratga olindi, bu esa
narxlar erkin bozor narxlari darajasigacha ko'tarilishiga ruxsat etilmaguncha uzun navbatlarga
olib keldi.
Siyosatchilar, davlat mulozimlari va lobbistlar
(?)
ko'pincha «tekin ta'lim», «tekin tibbiy
xizmat» yoki «tekin uy-joy» to'g'risida gapiradilar. Bu tushunchalar aldamchidir. Bularning
hech qaysisi tekin emas. Bularning har birini yaratish uchun tanqis resurslar talab etiladi. Bu
tanqis resurslar boshqa muqobil yo'nalishda ishlatilishi mumkin. Misol uchun, bino, ish kuchi
va boshqa resurslardan ta'lim sohasi o'rniga ko'proq oziq-ovqat ishlab chiqarish, dam olish,
atrof-muhitni muhofaza qilish yoki tibbiy xizmat ko'rsatish sohalarida foydalanish mumkin.
Ta'lim berish bilan bog'liq xarajatlar ishlab chiqarishdan voz kechilgan tovar va xizmatlar
qiymatiga teng. Hukumatlar xarajatlarni o'zgartirishga qodir bo'lishi mumkin, lekin ularni

---

18
bartaraf eta olmaydi. Davlat odamlarni pensiya yoshlari uchun pul jamg'arishni
rag'batlantirmoqchi bo'lganda odatda katta reklama loyihalari samarasiz bo'lib chiqadi, lekin
soliq imtiyoziga ega bo'lgan jamg‘arma hisob raqamlari ko'pincha natija beradi.
Muqobil qiymat juda muhim tushunchadir. Hayotdagi har bir narsa muqobil qiymat
bilan chambarchas bog'liq. Biz tanqislik dunyosida yashaymiz va shuning uchun tanlashga
majburmiz. Muqobil qiymat orqali biz dunyoni yaxshiroq anglashimiz mumkin. Ko'pchilik
muqobil qiymatiga aloqasi yo'q deb qaraydigan ish kuchi ishtiroki, tug'ilish va aholi o'sish
darajalariga muqobil qiymatining ta'sirini ko'rib chiqaylik.
Yuqori ma'lumotli ayollarning ma'lumoti kamroq ayollarga nisbatan uydan tashqarida
ishlash ehtimoli nega yuqoriroq ekanligi to'g'risida hech o'ylab ko'rganmisiz? Bunga ham
muqobil qiymat orqali javob olishimiz mumkin. Ma'lumoti yuqori bo'lgan ayollarning ishlab
daromad topish imkoniyatlari kengroq bo'lganligi sababli ular uchun uyda o'tirish qimmatga
tushadi. Mavjud dalillar shu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlaydi. 2014-yilda Ukrainada o'n besh
yoshdan to oltmish to'rt yoshgacha bo'lgan ishchi kuchidagi
(?)
 ayollar orasida oliy ma'lumotli
ayollarning 70 foizi ish bilan band bo'lgan. Bu ko'rsatkich tugallanmagan oliy ma'lumotli
ayollar o'rtasida 62 foizni hamda o'rta maktabni tugatgan ayollar orasida esa 40 foizni tashkil
etgan
(4)
. Iqtisodiy nazariyadan bizga ma'lumki, agar uydan tashqarida ishlamaslik qanchalik
qimmatroqqa tushsa, shunchalik kamroq ayollar ishlamaslikni afzal ko'radilar.

---

19